2024-жылы Кыргыз Республикасынын инсандык өнүгүүсү боюнча жаңы отчету чыгат   

2023-жылдын февраль айында БУУӨПтүн Кыргыз Республикасындагы өкүлү Кыргыз Республикасындагы энергетикалык аярлуулукка багытталган Инсандын өнүгүүсү боюнча Улуттук баяндаманы (ИӨУБ) даярдоо процессин баштады. Докладда өлкөнүн жарандарынын энергетикалык жеткиликтүүлүк, энергетикалык жакырчылык, энергетикалык алсыздык жана башка маселелер менен байланышы баяндалат. Ошондой эле, эл аралык милдеттенмелерде кенири талкууланган бул улуттук стратегиялык артыкчылыктарга, убадаларга ылайык инсандык өнүгүүгө адилеттүү өтүү суроосу каралат.  

Борбордук Азиядагы башка өлкөлөр сыяктуу эле, Кыргыз Республикасы да энергиянын кайра жаралуучу булактарына, энергияны үнөмдөө үчүн олуттуу мүмкүнчүлүктөргө ээ жана аймактык энергетикалык кызматташтыкты арттырууга кызыкдар. Бирок, ошондой эле эскирген энергетикалык инфраструктура жана суунун жетишсиздиги боюнча көптөгөн көйгөйлөр бар. Бул өлкөдөгү көптөгөн үй чарбаларында көмүрдү жагуудан келип чыккан абанын булгануусу жана ден соолукка тийгизген таасири энергетикалык алсыздыктарга дуушар кылат. Климаттын өзгөрүшүнөн улам келип чыккан суунун жетишсиздиги жана электр энергиясынын тартыштыгы; газга кошуу иштеринин төмөн көрсөткүчтөрү, керектөөлөрдү эсепке алуу жана энергетика тармагындагы коммерциялык жоготуулардын жогорку көрсөткүчтөрү башка тобокелдиктерге дуушар кылат.  

ИӨУБ энергия менен адамдын бакубаттуулугунун ар кандай көрсөткүчтөрүнүн, анын ичинде экономикалык эмес көрсөткүчтөрдүн ортосундагы байланыштар боюнча жаңы маалыматтарды түзүүнүн негизинде көз карандысыз изилдөөлөр аркылуу бул маселелерди чечүүнүн жаңы жолдорун аныктоосу күтүлүүдө. ИӨУБ даярдоо процессине ар кандай кызыкдар тараптар, анын ичинде чечим кабыл алуучулар, академиялык чөйрө, жарандык коом, көз карандысыз эксперттер, бизнес, БУУнун агенттиктери жана өнүктүрүү боюнча өнөктөштөр тартылат. 

Инсандын өнүгүү боюнча Улуттук баяндама деген эмне?  

Инсандын өнүгүүсү боюнча отчеттор - 1990-жылдардан бери биздин флагмандык изилдөөбүз болуп саналат. БУУӨП биринчи жолу киши башына түшкөн кирешеден жана ички дүң продукттан тышкары, адамдын жыргалчылыгын өлчөө жана ошондой эле жашоонун узактыгы жана билим берүү сыяктуу экономикалык эмес категорияларды жакшыртуу үчүн чечим кабыл алуучу адамдарга адамдык өнүгүү концепциясын инструмент катары колдонууну сунуштаган. Атайын композиттик индикатор - Инсан өнүгүүсүнүн индекси (ИӨИ) иштелип чыккан, ал андан бери дүйнөнүн 190дон ашык өлкөлөрүндө адамдык өнүгүүнүн абалын көрсөтүү үчүн жыл сайын кеңири колдонулуп келет. 

ИӨУБ -  жакырчылыкты азайтуу үчүн инсандык өнүгүү максаттарын улуттук иш-аракеттерге пландарга жана ыкмаларга айлантуучу жергиликтүү өзгөрүүлөр кыймылы болуп саналат. Алар, адатта, улуттук жана субнационалдык деңгээлде адамдын өнүгүүсүн конкреттүү социалдык, экономикалык же экологиялык (же көп өлчөмдүү) көрүнүштүн контекстинде изилдешет. ИӨУБ кызыкдар тараптардын жана саясатты иштеп чыгуучулардын көңүлүн бурган жана талаш-тартыштарды стимулдаштыруучу сунуштарды берет, ошондой эле адамдык өнүгүү концепциясы жөнүндө коомчулуктун маалымдуулугун жогорулатат. 

Буга чейин Кыргыз Республикасындагы БУУӨП Инсандын өнүгүүсү боюнча баяндаманы төмөнкү темаларда даярдаган: адамдык өнүгүүнүн жалпы тенденциялары (1999-ж.), демократиялык башкаруу (2000-ж., 2001-ж.), тоолуу аймактарда адамдык өнүгүү (2002-ж.), жарандык коом жана адамдык өнүгүү (2005-ж.), жаштар (2010), жергиликтүү өз алдынча башкаруу (2013) жана соода (2016). 

Инсандын өнүгүүсү боюнча баяндаманы эки эксперт жетектейт: 

Кристофер Конки (АКШ) өзүнүн эмгек жолун БУУнун Өнүктүрүү программасынын Инсандык өнүгүү боюнча отчеттор бөлүмүндө төрт глобалдык Инсан өнүгүүсү боюнча отчеттордун үстүндө иштөө менен баштаган. Ошондон бери ал БУУӨПтө, Африка Биримдигинин Дарфурдагы гибриддик миссиясында, Африка өнүктүрүү банкында, БУУнун Аялдар уюмунда, UNFPA, ESCAP жана CARE USA менен 30дан ашык өлкөлөрдө ар кандай кызматтарда иштеген. Акыркы убакта Крис Түштүк Суданды өнүктүрүүнүн жаңыланган Улуттук стратегиясынын ишке ашырылышына мониторинг жүргүзүү жана баалоо жана БУУнун Дарфурдагы тынчтык орнотуу миссиясын баалоо боюнча командаларды жетектеп келет. 2013-2014-жылдары БУУӨПтүн Афганистан боюнча саясат бөлүмүн жетектеп, жаңы технологиялар менен программанын таасирин өлчөөдөгү инновациясы үчүн Азия-Тынч океан сыйлыгын алган. Бүткүл карьерасы боюнча Крис Афганистан, Бутан, Эфиопия, Мальдив аралдары, Черногория, Намибия жана Судандагы отчетторду кошкондо, ондон ашык глобалдык жана улуттук адам өнүгүүсү боюнча отчетторду жазуу жана статистика боюнча иштеген. Ал Колумбия университетинде, Нью-Мектепте, Гронинген университетинде, Хартум университетинде адамдык өнүгүү боюнча ачык баяндамаларды жасаган жана Атлантадагы Эмори университетинде гендер жана өнүгүү боюнча чакырылган окутуучу болуп иштейт. Крис Колумбия университетинде эл аралык мамилелер боюнча магистр жана Вассар колледжинде заманбап саясий ой боюнча бакалавр даражасына ээ. 

Анна Архангельская - энергетика тармагындагы улуттук жана региондук долбоорлордо жана изилдөөлөрдө 14 жылдык тажрыйбасы бар, энергетика боюнча тажрыйбалуу экономист жана изилдөөчү. 9 жыл бою КР Энергетика министрлигинде, Экономика министрлигинде жана Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу мамлекеттик комитетинде да иштеген. Аннанын негизги компетенцияларына энергетикалык ресурстарды баалоо, энергияга болгон суроо-талапты жана сунушту болжолдоо, энергияны өткөрүү жана энергиянын натыйжалуулугун жогорулатуу, экономикалык консалтинг, рыноктук жана административдик нормаларды баалоо, отун-энергетикалык комплексинде тармактык стратегияларды жана программаларды талдоо жана иштеп чыгуу, энергетикалык комплекстин келечегин талдоо кирет. улуттук жана региондук көз караштан алганда энергетика жана электр энергия рынокторун өнүктүрүү. 

Жакында Анна Европа реконструкциялоо жана өнүктүрүү банкында (ЕРӨБ), Дүйнөлүк банкта, CAREC институтунда жана Азия өнүктүрүү банкында ар кандай энергетикалык долбоорлор боюнча консультант болуп иштеген. Өзүнүн эмгек жолунда ал 20дан ашык илимий макалаларды рецензияланган журналдарда жазган. Анна Кыргыз-Орус Славян университетинин энергетикалык экономика илимдеринин кандидаты жана энергетиканын экономикасы жана менеджменти боюнча дипломго ээ. 

Инсандын өнүгүүсү боюнча баяндаманын мазмуну жана аны даярдоо боюнча суроолорду бул жакка берсеңиз болот: Лира Жолдубаева, Климат, экология жана энергетика бөлүмүнүн башчысы lira.zholdubaeva@undp.org

Байланыш үчүн: Айнагүл Абдрахманова, Кыргызстандагы БУУӨПтүн байланыш бөлүмүнүн башчысы, ainagul.abdrahmanova@undp.org.