Ауа сапасы тез арада шешуді қажет ететін маңызды мәселелердің бірі болып табылады, өйткені 2040 жылға қарай әлем халқының 70 пайыздан астамы ірі қалаларда тұрады деп күтілуде.

Ауаның ластануы темекі шегуден гөрі өлім деңгейінің жоғарылауына әсер ететіндігі алаңдаушылық тудырады, бұл темекі шегу кезіндегі өмір сүру ұзақтығын 1,92 жылға қысқартумен салыстырғанда өмір сүру ұзақтығын 2,2 жылға қысқартады. Ауаның ластануы халықтың ең осал топтарына зиян келтіреді, бұл оларда COVID-19 пандемиясында аурудың пайда болу қаупін неғұрлым арттырып, қауіп төндіреді.

Бүгінгі таңда еліміздің қалаларындағы ауа сапасы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) мен Еуропалық Одақтың нормаларынан едәуір асып түседі. Ауа сапасы Қазақстанда өлімнің негізгі себептері болып табылатын инфекциялық емес аурулардың (диабет, жүрек-қан тамырлары аурулары, қатерлі ісік және тыныс алу аурулары) пайда болу қаупінің факторларының бірі болып табылады. Зерттеулер көрсеткендей, жылына 16,000-ға жуық өлім Қазақстандағы ауаның ластануынан болатын аурулармен байланысты. Барлық мәселелерді ауаның ластануымен кешенді күресу арқылы шешу өте маңызды.

1-кесте. Ауа ластануы қандай болсын басқа сыртқы себептерге қарағанда өмір сүру ұзақтығын едәуір қысқартады.

Бүгінде Қазгидрометтің[1] мәліметтері бойынша Нұрсұлтан, Қарағанды, Теміртау, Өскемен, Алматы, Балқаш, Шымкент, Атырау, Ақтөбе және Жезқазған сияқты қалалар ауасы барынша ластанған қалалар болып табылады. Ауа ластануының үш негізгі себебі: ауыр өнеркәсіп және көмірді пайдаланатын электр станциялары; жылыту пештерінде қатты отынды пайдаланатын тұрғын үйлер; ескірген және шығарындылар нормаларына сай келмейтін көлік. Мысалы, Алматы – бұл тіркелген автомобильдердің ең көп саны бар қала – 2019 жылдың соңында шамамен 470 000. Қалаларға көшетін адамдар санының өсуі мен урбанизацияның өсуі одан әрі трафик пен энергияны қажетсінуге әкеп соғады, бұл қоршаған  ортаға одан әрі теріс әсер етеді.

Ауаның ластануы тек Қазақстанға ғана тән емес - бұл Еуропа мен Орталық Азия елдері үшін жалпыға ортақ проблема. Ауа ластануының шекарасы жоқ - бұл елдер арасындағы ынтымақтастықты, бірыңғай пайымдауды және келісілген іс-қимылды талап ететін кешенді мәселе. Еуропа мен Орталық Азия елдері ауаның ластануына байланысты өлім-жітім деңгейінің артуы және аурулардың пайда болуы себебінен ауыр экономикалық шығындарды болдырмау үшін бірігуі мүмкін, олар ДДҰ деректері бойынша, жыл сайын 1,6 триллион АҚШ долларын құрайды.

Бүгінгі таңда Қазақстан ауа сапасы неғұрлым жақсы  «жасыл» болашаққа қарай жүйелі қадамдар жасауда. 2020 жылы ел Президенті Қасымжомарт Тоқаев Қазақстан 2060 жылға қарай көміртекті бейтараптылыққа қол жеткізуге ниетті екенін мәлімдеді. Жаңа экологиялық кодекс кәсіпорындардан қоршаған ортаға зиянды азайтатын инновациялық технологияларды қолдануды талап етеді. Бұл қабылданған халықаралық тәжірибе, онда үкімет зауыт озық қолжетімді технологияларды (ОҚТ) қолданған жағдайда ғана рұқсат бере алады. Бұл әдістер тек технологиялармен ғана байланысты емес, олар топыраққа, ауаға және суға шығарындыларды бір мезгілде азайту кезінде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін ұйымдастырушылық және басқарушылық шешімдер бола алады. Жаңа Экологиялық кодекс кәсіпорындарды қоршаған ортаны қорғау үшін ОҚТ қолдануға шақырады.

Жаңа Экологиялық кодексте көрсетілген тағы бір оң үрдіс – бұл өндірістік секторлар мен кәсіпорындардан ауаның ластануы үшін төлем ретінде жергілікті бюджетке түсетін төлемдерді реттеу. Бұған дейін бұл төлемдерді жергілікті атқарушы органдар қалалар мен аудандардың әртүрлі қажеттіліктерін қаржыландыру үшін жинаған, бұл ретте алымдардың 45 пайызға жуығы ғана ластануға қарсы күреске қатысты мақсаттарға пайдаланылған. Өзгеріске сәйкес, енді төлемдердің 100 пайызы жергілікті экологиялық жағдайды, оның ішінде ауа сапасын жақсартуға бағытталған қызметті қаржыландыру үшін пайдаланылуы тиіс. Бұл қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті қаржыландырудың қосымша арналарын ашады.

Қазіргі уақытта БҰҰДБ Қазақстанда Алматы қаласында ауаның ластану проблемасын шешу үшін Қалалық эксперименттік қордың (City Experimental Found - CEF) жобасын іске асыруда, ол өңірдің басқа қалаларымен:  Степанаван (Армения), Призрен (Косово), Плевля (Черногория) және Скопье (Солтүстік Македония Республикасы) бірге оқыту желісіне кіред. Еуропа мен Орталық Азияның осы қалаларында БҰҰДБ әрбір қала үшін өзекті болып табылатын қалалық проблемаларды шешуге инновациялық технологиялар мен тәсілдерді енгізеді. Степанаван қаласының командасы  экономикалық белсенділікті арттыру үшін көпсалалы шараларды енгізеді, Призрен қаласының командасы шығармашылық салаларды зерттейді, Плевль қаласының командасы жастарды тарту үшін кеңістік жасайды, ал Алматыдағы CEF жобасының командасы ауаның ластану проблемасына назар аударады.

БҰҰДБ зертханасының акселераторы ауа сапасы туралы деректер жиналатын, талданатын және визуалданатын Экологиялық деректер орталығын құру үшін Алматы қаласындағы жергілікті инноваторлармен күш біріктіруде. Команда олардың деректері перифериялық есептеулер (edge computing), нейрондық желілер және қашықтықтан зондтау арқылы бір-бірін толықтыратын қатысушыларды біріктіреді. Экологиялық деректер орталығы ең жаңа технологияларды пайдалана отырып, спутниктік суреттерден, датчиктерден және көлік ағындарынан деректерді алатын болады. Орталық ауа ластануы проблемасын шешу үшін Үкіметті, жеке секторды, халықаралық ұйымдар мен жұртшылық өкілдерін біріктіретін жаңа тұғырнамаға айналады.

Экологиялық деректер орталығы сондай-ақ азаматтарға геймификация элементтерін пайдалана отырып, ауа сапасын және жалпы Қазақстандағы экологиялық жағдайды жақсарту бойынша өз идеялары мен ұсыныстарымен бөлісуге мүмкіндік береді. Нақты уақыттағы деректерге қол жеткізу және жұртшылық өкілдерінен идеялардың краудсорсингі шешім қабылдау кезінде пайдаланылатын болады және билік өкілдеріне ауа сапасы туралы хабарлап отырады.

Қазақстандағы БҰҰДБ зертханасының Акселератор командасы бұл жұмысты өзінің халықаралық әріптестерімен бірге БҰҰДБ ішінде және одан тыс жерлерде жүргізеді: мақсаты – деректерді, цифрлық шешімдерді және қаржыландырудың инновациялық әдістерін біріктіру және оларды Алматы қаласындағы ауа сапасын жақсарту үшін жергілікті жағдайларға бейімдеу.  Қазақстандағы БҰҰДБ Алматы қаласының әкімдігімен цифрлық және «жасыл» экономика саласында ынтымақтастық орнатып та қойды. Қазақстандағы БҰҰДБ-ның осы үш жылдық жобасының нәтижесінде ауа сапасын жақсарту саласында қоғамдық игілік үшін инновациялық деректерді қалай пайдалану керектігі туралы мәліметтерді жинақтайды. Болашақта команда Қазақстанның басқа да ірі қалалары үшін Экологиялық деректер орталығының мүмкіндіктерін кеңейтуге үміттенеді.

Қазақстандағы БҰҰДБ климаттың өзгеруіне, сондай-ақ антропогендік қызмет нәтижесінде туындайтын экономикалық және әлеуметтік салдарларға төзімділікті арттыруға ұмтылады. Ауаның ластану проблемасын шешу Қазақстандағы БҰҰДБ-ның төмен көміртекті қала дамуын ілгерілету бойынша тұрақты күш-жігеріне ықпал ететін болады.

[1]Kazakhstan’s national hydrometeorological service under the Ministry of Ecology, Geology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan.