LocationsБҰҰДБ Алматы ауасының ластануымен қалай күресуге көмектеседі
Бау-бақшалы қалаға таудың таза саф ауасы қайта оралады
2023 ж. 6 September
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Алексей Мальченко
Дүние жүзінің бүкіл халқы (99%) дерлік ауаның ластану деңгейіне ұшырап, олардың ауру қаупін жоғарылататындықтан, ауаның ластануы оның барлық нысандарында жыл сайын дүние жүзінде 6,5 миллионнан астам адамның өліміне себеп болады. Ластану әсіресе балалардың денсаулығына зиян. Жүктілік, нәрестелік және балалық шақта көлік ауасының ластануы когнитивті дамудың кешігуімен байланысты. Көптеген жаһандық зерттеулер ауаның ластануы өкпенің қызметі мен дамуына кері әсер ететінін көрсетеді. Өмір сүру ұзақтығын қысқарта отырып, созылмалы обструктивті өкпе ауруы (COPD), инсульт, жүректің ишемиялық ауруы және өкпенің қатерлі ісігіне шалдығу қаупін арттырады. Көптеген зерттеулер нашар ауа сапасының экономикалық әсерін де егжей-тегжейлі сипаттайды, оның экономикадан жоғалған жұмыс күндерінің көбеюіне әкелетіні және денсаулық сақтау шығындары жоғарылайтыны туралы жазады. Оған қоса, ең ластанған қалалық аумақтар көбінесе әлеуметтік-экономикалық теңсіздікті күшейте отырып, мүліктік құндылықтары ең төмен аудандарда кездеседі. Сонымен қатар, ең ластанған қалалық аумақтар көбінесе мүліктік құндылықтары ең төмен аудандарда кездесіп, әлеуметтік-экономикалық әділетсіздіктерді күшейтеді.
Алматының тумасы ретінде шаһардағы ауаның ластануы өмір бойы халық талқысында болғанына куәгермін. Осылайша, Акселератор Лабораториясына қосылып, осы өзекті мәселені шешудің стратегиялық ниетімен Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасының “Қалалық эксперименттік қорының” жобасын басқара бастағанда, мен мақсатты айқын сезіндім және бұл тапсырманы орындауға бел байладым.
“Бақша қала” деп аталатын бұл әсем қаламен таныс емес адамдар үшін Алматы Қазақстанның бұрынғы астанасы, ең үлкен қаласы, елдің қаржы және мәдени орталығы болып табылады. Қала елдің ЖІӨ-нің бестен бір бөлігін және ел халқының оннан бір бөлігін құрайды. Республикадағы ең жоғары муниципалды бюджет, оның ерекше мәртебесі мен артықшылықтарын көрсететін ұлттық заң және азаматтық қоғамның белсенді саяси қатысуы бар мегаполис елдегі көптеген инфрақұрылымдық және мемлекеттік саясат эксперименттерінің драйвері ретінде қызмет етеді.
Географиялық тұрғыда қала маңғаз қарлы Тянь-Шань тауларымен қоршалған. Олар қаланың кез келген нүктесінен терезеден қараған сайын көрермендерді таң қалдырғанымен, көптеген күндерде түстен кейін қалың түтінге оранып, ластанған тұмандағы алып мүсіндер сияқты көрінеді.
Шынында да, дәл сол таулар жиналған лас ауаның сейілуіне кедергі жасайды. Бұл Алматыны Чилидің астанасы Сантьяго немесе Калифорниядағы Лос-Анджелес сияқты қалаларға көп жағынан ұқсас етеді. Дегенмен, таулар мәселені ушықтырғанымен, ауаның ластануының негізгі себебі емес.
Ауаның ластануымен көптеген бағыттар бойынша күресу
Алматы ауасының ластануына ықпал ететін факторлар жағынан ерекше емес.
Ластану көздерінің бөлу бойынша зерттеулер кешенді болғанымен, саны аз және әртүрлі нәтижелер әлеуметтік мүдделі тараптар арасында қай дереккөз мәселеге ең көп үлес қосатыны жайында келіспеушіліктерге әкелді. Тіпті, қайсыбір фактор ауаның ластануының негізгі қозғаушы күші болып табылады деген ұсыныс бұл мәселені қызу саяси пікірталастың қызуына әкелуі мүмкін: қала шенеуніктері ластанудың негізгі көзі ретінде көлік қозғалысы мен көліктерден шығатын газды ұсынса, экологиялық белсенділер көмірмен жұмыс істейтін Жылу электр станцияларын (ЖЭО) айыптайды. Құрылыс индустриясы мен қала құрылысының шығарындылары, сондай-ақ жеке тұрғын үйлердің көмір жағуы мен басқа әрекеттер де мәселеге ықпал ететін факторлар ретінде қарастырылады. Ластаушы заттар (PM 10, 2,5 және өте ұсақ бөлшектер), күкірт пен азот диоксиді және көмірқышқыл газы ерекше зиянды деңгейге жеткен күндері азаматтарға бетперде киюге немесе үйден шықпауға кеңес беріледі.
Ластануды қалай өлшеу керек екендігі де дау туғызатын тағы бір мәселе: шенеуніктер Кеңес Одағы кезінде белгіленген ұлттық көрсеткіштерді ұстанады, ал көптеген тәуелсіз табиғат қорғау белсенділері Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен басқа да халықаралық ұйымдар белгілеген айтарлықтай қатаңырақ стандарттарға сілтеме жасайды.
Жылдар бойына мәселені шешу бойынша түрлі бастамалар ұсынылды: Алматы қаласындағы ауаны ластаушы заттардың мониторингі мен деректерін басқаруды жақсарту; ЖЭО-ларды көмірден газға ауыстыру; қоғамдық көлікті, әсіресе газбен және электр қуатымен жұмыс істейтін транзиттік жүйені жеке көліктерге қарағанда басымдық беру – барлығы қаладағы автокөліктердің үнемі өсіп келе жатқан санын тежеу үшін; үй шаруашылықтарының көмірдің орнына газға көшуіне қолдау көрсету; және басқа факторлармен қатар адамдардың аулалардағы қоқыстарды жағуын тоқтату.
Барлығы бір ауыздан келісе алатын нәрсе – ауаның ластануы Алматының даму жолындағы ең үлкен мәселелердің біріне айналғаны. Бұл жаңалықтар мен әлеуметтік желілерде үнемі айтылып жүрген тақырып.
БҰҰДБ жергілікті белсенділердің мәселені шешудегі күш-жігерін қалай қолдайды
Алматының қатты ластану мәселесін шешу қаланың күнделікті өмірін қамтамасыз ететін инфрақұрылымға, соның ішінде көлік мобильділігіне, энергетика және қалдықтарды басқару салаларына түбегейлі өзгерістер енгізуді талап етеді. Төменнен жоғары келе жатқан азаматтық әрекеттер мен жекелеген субъектілердің жұмысы мен күш-жігерінің арқасында қалада ластануды мониторингілеу және сенімді, қолжетімді, әрі ашық деректер жиынтығын әзірлеудің маңыздылығын түсіну кеңінен тарады. Бұл тәсіл Калифорниядағы Батыс Окленд пен Чилидегі Сантьягодан Ұлыбританиядағы Лондонға дейінгі әлемнің көптеген басқа қалалары мен елдеріндегі хабардарлықты арттыру үшін ластануды қадағалайтын және маңызды әрекеттерді қолдау және жүзеге асыру үшін ауа сапасы деректерін пайдалану тәжірибелеріне өте ұқсас.
Жалпы жұртшылықпен қарым-қатынас жасамас бұрын, БҰҰДБ тобы әуелі ауаны қорғау бастамасы AirVision мен интеллектуалды бейнебақылау, талдау және болжау жүйелеріне маманданған Sergek компаниясымен серіктес құрып, нақты уақыттағы ауа сапасы деректерін визуализациялау және пайдаланушылар үшін интерактивті мүмкіндіктер бар цифрлық платформаны әзірледі. Жоспарлау кезеңі сонымен қатар энергетика, көлік, экология, цифрландыру және т.б. әртүрлі салалардағы танымал белсенділер мен сарапшылармен зерттеулер мен сұхбаттарды жүргізуді қамтыды. Мониторинг – алға қарай маңызды қадам, бірақ ол әрекетті ынталандыруы керек. Алайда, пилоттық жобалар шеңберінен шығып, ауаның ластануына жедел ден қою үшін жағдайды қалай жасай аламыз?
Таза ауаны қалпына келтіру жолындағы кедергілерді анықтаудың көп сатылы процесі
“Қалалық эксперименттер қоры” бағдарламасының аясында біздің БҰҰДБ сарапшылар тобы мен Dark Matter Labs серіктестеріміз жергілікті белсенділерге осы сұрақтың жауабын табуға көмектесіп жатыр. Біз үлкен, жүйелі өзгерістерді тудыруы мүмкін шағын, стратегиялық маңызды іс-шараларды әзірлеуге арнайы, портфельдік тәсілді қолданамыз. Бұл әдіс жаңа идеяларды үнемі есепке алу және инвестиция саласында ең жақсы тәсілдер мен шешімдерді жасау үшін мәселеге әртүрлі қырынан қарауды, іс-әрекеттер кешенін әзірлеуді және оларды икемді басқаруды талап етеді. Ауа ластану мәселесінің күрделілігін ескере отырып, жүйелік тәсілді қолдану әртүрлі аспектілер арасындағы байланыстарды және оларды басқарудың әртүрлі тәсілдерін көруге көмектесетінін айтып өткен жөн. Бұл жұмыс БҰҰДБ-ның Chora Foundation, Climate-KIC және Dark Matter Labs сияқты бірқатар серіктестермен ынтымақтаса отырып, трансформациялық өзгерістерді жеделдету үшін жаңа әдістер мен тәсілдермен көп жылдық дүниежүзілік тәжірибе жасауда негізделген.
Алматыдағы біздің портфолиолық тәсілдеменің бірінші кезеңі сұхбаттар сериясы арқылы экожүйе туралы білімдерді қалыптастыру болса, содан кейін әкімдіктің әртүрлі басқармаларының, министрліктердің, ғылыми орта, жеке сектор және азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен, барлығы 40-қа жуық адам, бірінші шығармашылық сессияда жиналған ақпаратты тексеру және толықтыру болды. Сол сессия барысында біз қатысушылармен бірге Алматыдағы ауаның ластануымен күрестегі негізгі проблемаларды зерттедік және проблемалардың түпкі себептерін ашуға көмектесетін «Бес неге» әдісін қолдана отырып, қолданыстағы бастамалар мен мүдделі тараптардың картасын жасадық.
Прогреске кедергі келтірген анықталған қиындықтар арасына мыналар кірді: заңды жүзеге асыру тетіктерінің аздығы, мүдделі тараптар арасында үйлестірудің жоқтығы, деректер мен зерттеу базасының жетіспеушілігі және шешім қабылдаушылардың жасыл экономикада қалай тиімді жұмыс істеуге болатыны туралы көзқарастың жоқтығы. Сайып келгенде үш аспекті – «кім не істеп жатыр және не үшін» – анықтап картаға түсіру бізге жағдайдың кеңірек бейнесін көрсетті.
Алматыдағы ауаның ластану проблемасын шешу – кезең-кезеңімен жүзеге асырылатын процесс
Келесі қадам, бірінші шығармашылық сессияда әртүрлі қатысушылармен бірге біз ортақ мақсатты және ауаның сапасын жақсарту бойынша іс-әрекеттерді дамытудың үш негізгі бағытын бекітуге ұмтылдық: біріншіден, білім қорын нығайту; екіншіден, басқару құрылымдары шеңберіндегі ынтымақтастық аясын кеңейту; үшіншіден, экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ету үшін реттеуші құрылымдарды жетілдіру.
Біз нақты әрекеттер, жаңа тәсілдер мен қарым-қатынастар және бұрыннан бар бастамалар талап ететін өзгерістер туралы “брейншторм” пікірталастарын ұйымдастырдық. Барлық идеялар тақырыптық топтарға топтастырылып, зерттелді.
Пікірталастарда және сұхбаттар барысында біз ауаның ластануын концептуалді түрде қабылдаудағы сәйкессіздіктерді жиі байқадық: бірінші кезекте экологиялық немесе табиғи проблема ретінде болса да, дегенмен тәуекелдер мен салдарлар экономикалық шығындар мен халықтың денсаулығына ысыраптар тұрғысынан қарастырылды. Бұл сәйкессіздіктер әртүрлі топтар арасындағы ынтымақтастыққа кедергілер тудырады және экологиялық тұрақты экономикаға жылдам өтуді бәсеңдетеді. Бірінші сессия аяқталғаннан кейін осы жайтты назарға алып, оның денсаулық пен экономикаға тигізетін әсерін ескере отырып, ауа сапасын жақсартудың маңыздылығын қалың жұртшылыққа жеткізуге назар аудару туралы шешім қабылданды.
Ұсынылған іс-шаралар жастарға арналған жасыл урбанизация бағдарламаларын, ауаның ластануы туралы білімнің орталық репозиторийін құру, дағдыларды дамыту мен насихаттауды, ластанудың денсаулыққа немесе экономикалық әсерін зерттеу, ESG қағидаттарын және бизнестің басқа да тұрақты тәжірибелерін қабылдауды ынталандыру механизмдерін дамыту, жаңа нормативті-құқықтық база, оның ішінде төмен эмиссиялы зоналарды құру және т.б. енді. Іс-шаралар негізінен бұрын анықталған басты мәселелерге бағытталды: мысалы, көпшіліктің ауаның ластануын тек экологиялық проблема ретінде қарастыруы, мемлекеттік шенеуніктердің экономиканы болашақта қалай өзгертуге болатынын болжай алмайтыны, жеткілікті деректер мен технологиялар туралы білімі бар мамандардың аздығы, және талдауды әрекетке айналдыру.
Шығармашылық сессияның екінші кезеңі сарапшылар мен қатысушыларды бірлесіп біз потенциалды шешімдерді «Денсаулыққа әсер ету», «Экономикалық әсерлер», «Қоғамдық хабардар болу», «Мемлекеттік қызметшілер», «Көп актерлі ынтымақтастық», «Энергетика саласы» және «Құрылыс және қала дамуы» тақырыптарына топтастыруымызды қарастыруға шақырды. Бұл сондай-ақ келісілген негізгі қиындықтар мен стратегиялық бағыттарға жауап беретін шешімдерді сыни тұрғыдан қарауға және шешімдер тізімін толықтыруға мүмкіндік берді.
Жобалау процесінің үшінші және соңғы кезеңінде біз «Жасыл экономика», «Қаланың жасыл дамуы» және «Қоғамдық денсаулық сақтау» айналасындағы шешімдердің топ-кластерлеріне назар аудардық. Ең бастысы, мақсат бір-біріне стратегиялық үлес қосатын және табиғаты бойынша көп тетікті (мысалы, басқару, саясат, білім, қаржы бойынша жұмыс) болатын араласу кластерлерін жинақтау болды. Жиі бірнеше тақырыптарды қамтыған іс-шаралар қорытындыланып, іске асыру кезеңдерін, қажетті серіктестер мен ресурстарды және қатысушылардың іске асыру кезеңінде процеске қатысуға дайындығын жан-жақты бағалау арқылы қысқа және нақты тізімге айналдырылды.
БҰҰДБ жергілікті бастамаларды қалай қолдауға ұмтылады
Біз жұмыс барысында адамдардың өздерінің туған немесе таңдап алған қаласы Алматыны қаншалықты жақсы көретіндерін, ауа сапасының жақсартуға қаншалықты көңіл бөлетіндерін және сол мәселені шешуге асыға көмектесуге дайын екендігі айқын көрінетінін атап өткен жөн. БҰҰДБ-ның осы жобадағы жұмысындағы басты қағидасы портфельдік тәсілді қолдану аясында пайда болған жаңа шешімдердің оған дейін болған және жалғасып жатқан жергілікті акторлардың бастамаларына нұқсан келтірмеуі мен қайталамауы болды. Біздің мақсатымыз - жаңа шешімдер ағымдағы күш-жігерді бұзбай, оларға қолдау көрсету болды.
Жергілікті зерттеушілер мен белсенділердің осы мәселенің техникалық аспектілеріндегі тәжірибесі жеткілікті болды, сондықтан біз үшін пайда болған олқылықтарды толтыру, үйлестіру қолдауын, көрнекі платформаларды, дағдыларды дамыту мүмкіндіктерін, бүкіл процесс барысында әдістемелік және қаржылық қолдау көрсету маңызды болды. Сондай-ақ портфолио тәсілінің әдеттегі жобалау сатыларынан ұзағырақ болғандықтан серіктестеріміз арасында жоғары уәждеме мен қатысуды сақтау маңызды болды. Осылайша, Алматы менеджмент университетінің өкілдерінен еліміздегі бірінші рет цифрлық шешімдерді қала құрылысы тәжірибесіне біріктіру бойынша білім беру бағдарламасын іске қосуға қолдау көрсету туралы ұсынысты қабылдағанда, біз көмек көрсетуге қуана келістік. Біз студенттердің, олардың ішінде үкімет пен бизнес өкілдерінің, санын көбейту және қаланың кең ауқымды мәселелерін шешуде жүйелік ойлаудың маңыздылығын көрсететін оқу бағдарламаларын әзірлеуде бірлесіп жұмыс істедік.
Біз сонымен қатар әртүрлі салалардан жаңа адамдарды тарту және сарапшыларға өз жұмыстарын көпшілікке көрсету үшін алаң беру арқылы бірлескен отырыстарды кеңейтудің маңыздылығына назар аудардық. Содан кейін «Urban Talks» стиліндегі пікірталас іс-шаралары бірлескен түрде өткізу туралы шешім қабылданды. Бұл қала белсенділеріне, ғалымдарға және мемлекеттік қызметшілерге жаңа жұмыс алаңын, бейресми кеңістікте кездесіп, пікір алмасу мүмкіндігін берді. Әкімдіктің жобалық кеңсесінің менеджерлерінің бірі кейінірек бөліскендей, ол біздің сессия барысында ғалымдардан көп нәрсе үйреніп, өз бөлімшесінде және жалпы әкімдікте ғылыми қызметкерлермен жұмыс тәжірибесін кеңейтуді ұйғарды.
Тұтастай алғанда, портфельдік тәсілдің алғашқы кезеңдерінде де Алматыдағы ауаның ластануын шешу үшін күшті қолайлы ортаны дамытуға қолдау көрсетуде осы мәселемен бұрыннан айналысып келе жатқан белсенділердің мүмкіндіктерін кеңейту мақсаты тұрды. Сенім мен пайымдау бар, тынымсыз жұмыс жүріп жатыр, сондықтан мен ортақ күш-жігермен Алматының тұрғындары жақын арада шаһардың таза ауасымен дем алатынына, қар басқан тау шыңдарының мөлдір көріністерін көбірек тамашалай алады деп сенемін.
Ал, біздің процеске келетін болсақ, ол жаңа кезеңге өтуде, және онда біз әріптестерімізбен шешімдерді дамытуды белсендіреміз. Айтылған үш кластердің жалпы портфолиосы үлкен және алуан түрлі болғанымен, «баяу, тыныш және таза көшелер» кластері, әсіресе оның мектептер мен балабақшалар маңында жобалануы ерекше қарқын алуда. Бұл кластер әзірленуде. Оған моторсыз көлікті қолдауға басымдық беру үшін көшелерді қайта құру, көшелерді жасылдандыру және ауаны тазартудың жаңа шешімдерін енгізу, энергия тиімділігін арттыру мақсатында ғимараттарды жаңарту, таза энергияны пайдалану, ауаның ластануының балалардың денсаулығына әсерін зерттеу үшін ғылыми-зерттеу базасын құру, денсаулық сақтау, жаңа инвестициялық құралдарды дамыту, ата-аналар мен мектептерді ауаның сапасын жақсарту жөніндегі іс-шараларға тарту және т.б. іс-шаралар енуі мүмкін.
Алдағы айларда біз жергілікті серіктестермен осы концепцияны одан әрі дамытып, оны белгіленетін мектептердің төңірегінде белсендіріп, Алматыдағы бір-екі көшені емес, әрбір көшені баяу, тыныш және таза көшеге айналдыру үшін экспериментке инвестиция тарту туралы ұсыныс жасаймыз.
Біздің басты айтарымыз: ластанудың бір бөлігі емес, шешімнің бөлігі болыңыз!