– Сіздің ойыңызша, Қазақстанда бизнес контекстіндегі тұлға мен азаматтың қандай құқықтары көбірек, ал қайсысы аз қорғалған?

– Менің ойымша, Қазақстанның кәсіпкерлік қызметіндегі барлық адам құқықтары осал болып отыр. Біздің елімізде адам құқықтарыныңсақталу саласында екі негізгі мәселе бар.

Біріншіден, бұл саладағы заңнама әрқашан халықаралық стандарттарға сәйкес келе бермейді, мұны Әмбебап мерзімді шолу шеңберіндегі көптеген ұсыныстар және БҰҰ-на есеп беру рәсімдері дәлелдейді.

Екіншіден, заң мен оны іс жүзінде қолдану арасында сәйкессіздік бар, бұл өз кезегінде құқықтық белгісіздікке алып келеді және азаматтардың сот төрелігі жүйесіне деген сенімін әлсіретеді. Сондықтан құқықтық тәртіптің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін заңнаманы үнемі жаңартып, жетілдіру, сондай-ақ оны іс жүзінде тиімді қолдану маңызды.

Бұл мәселелер кәсіпкерлік қызмет әсер ететін құқықтардың барлық топтары үшін өзекті екенін атап өткен жөн: еңбек құқығы, экологиялық құқықтар, балалардың құқықтары, кемсітпеу құқығы, бірлестіктер мен бейбіт жиналыстар құқығы және т.б.

– Қазақстан Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) еңбек қатынастары туралы бірқатар конвенцияларын ратификациялады. Осы конвенциялардың ережелері тәжірибеде қаншалықты қолданылады?

– Қазіргі таңда Қазақстан Халықаралық еңбек ұйымының 24 конвенциясын ратификациялады. 

Әрине, олардың барлығының қолданыстағы заңнамамен және құқық қолдану тәжірибесімен нақты байланысы жоқ. ХЕҰ Конвенцияларының нормаларын Қазақстанда іс жүзінде іске асыруды нығайту үшін  келесі қадамдарды орындау қажет: 

• тәжірибеде  тиімді қолданылуын қамтамасыз ету үшін Конвенция ережелерін ұлттық заңдарға бейімдеу және енгізу бойынша белсенді жұмыс жүргізу қажет,

• шенеуніктердің, судьялардың, жұмысшылардың, жұмыс берушілер мен кәсіподақ өкілдерінің ХЕҰ Конвенциялары туралы олардың ережелерін жақсырақ түсінуі және қолдануы үшін тиісті түрде хабардар болуын және оқытылуын қамтамасыз ету маңызды,

• бұзушылықтарды анықтау және оларға қатысты тиісті шара қолдану мақсатында Конвенциялар нормаларының сақталуын бақылау және қадағалау жүйесін күшейту қажет.

• жұмыс берушілермен және кәсіподақ өкілдерімен тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету еңбек қатынастарын неғұрлым дәйекті және әділ реттеу үшін маңызды.

– Ұлттық бизнес және адам құқықтары жоспары не үшін жасалған? Оны қалай түсінесіз?

– Ұлттық бизнес және адам құқықтары жоспары – бұл барлық мүдделі тараптардың қатысуымен үкімет немесе құзырлы органдар әзірлейтін стратегиялық құжат. Мүдделі тараптарға мемлекеттің өзі, сондай-ақ бизнес пен азаматтық қоғам кіреді. Ол тұрақты және жауапты бизнесті қамтамасыз етуге, адам құқықтарын қорғауға, әділеттілікті сақтауға және қолайлы бизнес-ортаны қалыптастыруға  байланысты бірқатар маңызды функцияларды орындайды.

Бұл құжаттың негізгі мақсаты – бизнес контекстінде адам құқықтарының сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету. Бұл жұмысшылардың құқықтарын, жергілікті халықтың құқықтарын және жалпы қоғамның құқықтарын қамтиды. Ұлттық жоспар компаниялар мен кәсіпкерлерді өз қызметтерін адам құқықтары мен қоршаған ортаға әсерін ескере отырып, адам құқықтарын мен этикалық іскерлік мінез-құлықты сақтай отырып, жауапты бизнес стандарттарын енгізуге ынталандырады. Жоспар сонымен қатар әлеуметтік және экологиялық факторларды ескеретін, тұрақты дамуға, жұмыс орындарын құруға және жергілікті қоғамдастықты қолдауға ықпал ететін бизнесті дамытуға ықпал етеді.

Құжат қазіргі бизнес пен адам құқықтарының жағдайын талдаудан басталады. Бұл күшті және әлсіз жақтарды анықтауға және назар аударуды қажет ететін ең маңызды салаларды анықтауға мүмкіндік береді. Талдау негізінде осы мақсаттарға жету үшін мақсаттар мен іс-шаралар жоспары өңделетін болады. Бұл іс-шараларға заңнамалық өзгерістер, білім беру бағдарламаларын енгізу, бизнеспен және азаматтық қоғаммен серіктестіктер және т.с.с. енетін болады.  Ұлттық жоспарды жүзеге асырғаннан кейін оның орындалуын бақылау және бағалау маңызды. Бұл қабылданған шаралардың тиімділігін анықтауға және қажет болған жағдайда одан әрі әрекеттерді (қолданатын шараларды) реттеуге мүмкіндік береді.

Бизнес және адам құқықтары саласындағы  Ұлттық жоспар - бұл адам құқықтарын құрметтейтін және қорғайтын, бизнес, қоғам және мемлекет арасындағы үйлесімді қарым-қатынастарды дамытуға ықпал ететін тұрақты және жауапты бизнесті дамытуды қамтамасыз ететін қажетті құралы болып табылатынын ерекше атап өткен жөн.

– Оның елімізде жүзеге асырылуына қалай қарайсыз? Қандай мемлекеттік органдар қатысуы керек деп санайсыз?

– Бұл күрделі сұрақ және оған мүдделі тараптардың бүкіл тобы жауап беруі қажет. Бұл Қазақстан үшін Ұлттық бизнес және адам құқықтары жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлеу үшін іргелі зерттеулер мен ортақ тәжірибені қажет етеді. Мен мұндай жоспар БҰҰ-ның бизнес және адам құқықтары жөніндегі жетекші қағидаттарына сәйкес болуы және келесі бөлімдерді қамтуы керектігін баса айта аламын:

• Адам құқықтарын сақтау бойынша мемлекеттің міндеттемелері;

• Бизнестің корпоративтік жауапкершілігі;

• Құқықтық қорғау құралдары. 

Сіздің сұрағыңыздың екінші бөлігіне келетін болсақ, Ұлттық жоспарды әзірлеуге барлық негізгі министрліктер мен ведомстволар атсалысуы керек. Мен олардың атын атамай-ақ қояйын, бірақ өңдеу процесіне органдар қызметінің келесі бағыттарын тарту керек екенін айтайын:

• Экономикалық саясатты әзірлеу және кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру;

• Заң шығару, құқық қорғау және адам құқықтарын сақтау;

• Еңбек құқықтары мен еңбек жағдайлары мәселелері;

• Заңдылық пен тәртіпті сақтау;

• Елге инвестиция тарту және кәсіпкерлікті дамыту;

• Адам құқықтарын қорғау және ілгерілету;

• Тұрақты даму, соның ішінде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі;

• Іскерлік тәжірибедегі қоршаған орта және қоршаған ортаны қорғау.

Жоспардың нақты қажеттіліктері мен мақсаттарына байланысты басқа мемлекеттік органдар да тартылуы мүмкін. Дегенмен, бұл мемлекеттік органдардың үкіметтік емес ұйымдар, кәсіподақтар, бизнес қауымдастықтары және ғылыми орта сияқты басқа да мүдделі тараптармен бірлесіп жұмыс істеуі маңызды екенін атап өткім келеді. Бұл жоспарды әзірлеуде неғұрлым жан-жақты және объективті көзқарасты қамтамасыз етеді.

– Ұлттық бизнес және адам құқықтары жоспарын әзірлеу және іске асыру процесіне азаматтық қоғамның қандай институттары мен ұйымдары қаншалықты қатысуы керек?

– Бизнес және адам құқықтары жөніндегі ұлттық жоспарды әзірлеу және іске асыру кезінде азаматтық қоғам институттары мен ұйымдарының кеңінен қатысуын қамтамасыз ету маңызды. Мұндай қатысу стратегиялық құжатты құруға теңгерімді және объективті көзқарасқа ықпал етеді және барлық мүдделі тараптардың әртүрлі мүдделері мен қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік береді.

Талқылауға және әзірлеуге адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) қатысуы керек. Бұл ұйымдар адам құқықтарын қорғауда және ілгерілетуде маңызды рөл атқарады. Олар елдегі адам құқықтарының жағдайы туралы сараптама мен ақпарат бере алады, сондай-ақ адам құқықтарын іскерлік тәжірибеге енгізу бойынша қадамдарды ұсына алады.

Кәсіподақтардың қатысуы да өте маңызды, өйткені олар жұмысшылардың мүдделерін қорғайды және әділ еңбек жағдайларын қамтамасыз етуде, еңбек құқықтарын қорғауда және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін ілгерілетуде маңызды рөл атқарады.

Іскерлік қауымдастықтардың өкілдері іскерлік тәжірибелер бойынша сараптама жасай алады және бизнес-қоғамдастықтың мүдделерін қорғай алады. Бұл бизнестің қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін ескеретін практикалық және шынайы жоспарды жасауға көмектеседі.

Зерттеушілер және адам құқықтары мен бизнес сарапшылары Ұлттық жоспарды құру үшін өзекті деректер мен талдаулар беру арқылы өз үлестерін қоса алады.

Сонымен қатар, жергілікті ерекшеліктер мен қажеттіліктерді ескеру, сондай-ақ бизнестің жергілікті қоғамдастыққа әсерін жақсырақ түсінуді қамтамасыз ету үшін жергілікті тұрғындар мен жұртшылықты жұмылдыру  маңызды.

– Сіздің ойыңызша, сарапшылардың Ұлттық базалық бағалау нәтижелеріне негізделген қандай ұсыныстары тиімді Ұлттық жоспарды әзірлеудің негізі  бола алады?

– Ең алдымен, барлық мүдделі тараптарды кеңінен тартуды қамтамасыз ету қажет.

Сонымен қатар, жоспар Халықаралық еңбек ұйымының стандарттары сияқты халықаралық стандарттарға, және де Қазақстан орындауға міндетті басқа да халықаралық келісімдерге сәйкес болуы ұсынылады.

Ұлт жоспарының тиімділігі мен нәтижелігін қамтамасыз ету үшін оның орындалуын бақылау мен бағалау жүйесін қамтамасыз ету маңызды.

Жоспарды әзірлеу процесінің заңдылығы мен сенімділігін арттыру үшін ақпаратқа қолжетімділік пен қоғамның қатысуын қоса алғанда, айқындығын қамтамасыз ету қажет. 

Еңбек қатынастары мен бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі саласында келісілген шешімдерді жасау үшін жұмыс берушілермен, кәсіподақ өкілдерімен және басқа да әлеуметтік серіктестермен диалог пен ынтымақтастық орнату қажет.

Ұлттық жоспар барынша тиімді және шынайы болу үшін жергілікті жағдайлар мен қажеттіліктерді де ескеруі керек.

* Мақала бастапқыда astanatimes.com сайтында жарияланған