LocationsКлиматтык терминдердин сөздүгү: Климаттын өзгөрүшү маселелери боюнча күнүмдүк маалымдама
2023-ж., 13-July
Климаттын өзгөрүшү – биздин замандагы чечүүчү маселелердин бири болуп калды. Күн өткөн сайын адамдардын улам арбын бөлүгү бул көрүнүш менен күрөшүп жатышат.
Бул тармактагы ардагерлер көп терминдер жана түшүнүктөр менен мурунтан эле тааныш, бирок сиз жаңы баштаган болсоңуз, баарын бир эле учурда түшүнүү кыйын болушу мүмкүн.
Мына ошондуктан биз ушул климаттын өзгөрүшү менен байланышкан терминдер менен түшүнүктөрдүн маалымдамасын даярдадык. Эгер бул көйгөйгө байланышкан талкууларга катышуу сиз үчүн кыйынчылык жаратып жатса, анда биздин «Климаттык терминдердин сөздүгү» - сиз үчүн.
Биз бул сөздүктү окуп, өзүңүзгө сактап алууну жана өз ишмердүүлүгүңүздө колдонууга чакырабыз.
Биз бардык кызыкдар тараптарга күчтөрдү бириктирүүгө жана аларды климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүүгө багыттоого жардам берүү үчүн сөздүккө жаңы терминдерди дайыма кошуп турууга убада беребиз.
Сөздүк англис тилинде эң биринчи чыккан. Аны бул жерден окусаңар болот.
Аба ырайы – бул температура, нымдуулук, жаан-чачындар, булут, шамал жана көрүнүп турган белгилүү бир убакытта жана жерде атмосфералык шарттар. Аба ырайынын шарттары өзүнөн өзү келип чыкпайт, алар толкундуу таасирге ээ. Бир аймактагы аба ырайы жүздөгөн же миңдеген километр алыстыктагы аба ырайына дайыма таасир этет.
Климат – бул белгилүү бир аймактагы узак убакыт бою, адатта 30 жыл же андан ашык убакыттагы аба ырайынын орточо көрсөткүчү. Климат климаттык системанын жалпы абалын чагылдырат.
Өнөр жай доорундагы, өзгөчө өткөн кылымдагы адамдын ишмердүүлүгү атмосферага зыяндуу парник газдарынын чыгышынан улам биздин планетанын климатын олуттуу түрдө өзгөртөт.
Парник газдары – атмосферадагы жылуулукту кармап турган жана глобалдык жылуулукка жана климаттын өзгөрүшүнө алып келген газдар. Адамдын ишмердүүлүгүнөн бөлүнүп чыккан негизги парник газдарына көмүр кычкыл газы, метан жана азот оксиди, ошондой эле муздатуу жана тоңдуруу үчүн колдонулган фторлуу газдар кирет. Климаттын катастрофалык өзгөрүшүнө жол бербөө үчүн дүйнөнүн бардык мамлекеттеринин өкмөттөрү парник газдарынын ыргытылышын олуттуу кыскартуу үчүн жана глобалдык жылуулукту коркунучтуу 1,5°Cден төмөн кармоо үчүн биргелешип иштеши керек.
Глобалдык жылуу – атмосферада парник газдарынын концентрациясынын көбөйүшүнүн натыйжасында жер бетинин орточо температурасынын жогорулашы. Бул газдар күндүн нурларын көбүрөөк сиңирип, көбүрөөк жылуулукту кармап турат, жана ошону менен планетанын бетин жылытат. Казылып алынган отундарды күйгүзүү, токойлорду кыюу жана мал чарбачылыгы сыяктуу адамдын иш-аракеттери парник газдарынын бөлүнүп чыгышына жана глобалдык жылуулукка өбөлгө түзөт.
Климаттын өзгөрүшү – атмосферанын, океандардын жана кургактыктын жылышына алып келген жердин климатынын узак мөөнөттүү өзгөрүшү. Климаттын өзгөрүшү жашоону жана биологиялык ар түрдүүлүктү колдогон экосистемалардын тең салмактуулугуна таасирин тийгизип, адамдын ден соолугуна таасирин тийгизет. Ал ошондой эле катуу жана/же тез-тез болгон бороон-чапкындар, суу ташкындары, ысык толкундар жана кургакчылык сыяктуу экстремалдуу аба ырайы окуяларын пайда кылат жана океандын жылышынан улам деңиз деңгээлинин көтөрүлүшүнө жана жээк эрозиясына, мөңгүлөрдүн эришине жана муз катмарларынын жок болушуна алып келет.
Климаттык кризис планетадагы климаттын өзгөрүшүнөн улам келип чыккан же пайда болушу мүмкүн болгон олуттуу көйгөйлөрдү билдирет. 1800-жылдардан бери Жердин орточо температурасы 1,1°Сге көтөрүлүп, дүйнөнүн көп жерлеринде олуттуу зыян алып келди. Окумуштуулар температуранын 1,5°Сден жогору көтөрүлүшү көптөгөн өзгөрүүлөрдү кайтарылгыс кылып, адамзат цивилизациясына өтө олуттуу коркунуч туудурган бир катар бурулуш учурларына алып келет деп эсептешет.
Климаттык кайтарым байланыш түйүндөрү климаттын бир өзгөрүшү, убакыттын өтүшү менен улам күчөй берген чынжыр реакциясы сыяктуу, кийинки өзгөрүүлөрдү козгогондо пайда болот. Акыр-аягы, кайтарым байланыш түйүндөрү биздин планетанын климаттык системаларындагы өзгөрүүлөр катуу жана кайтарылгыс болуп калганда, кыйроого алып келет.
Окумуштуулар азыр глобалдык жылуулукка алып келген кээ бир олуттуу кайтарым байланыштарын билишет. Мисалы, Арктикада деңиз муздары эригенде, караңгы океан суулары көбүрөөк жылуулукту сиңирип, жылуу процессти тездетип, муздун эришин көбөйтөт. Ошо сыяктуу эле, токой өрттөрү дагы парник газдарын бөлүп чыгарат, натыйжада көбүрөөк жылуулук тарайт дагы, токой өрттөрүнүн саны көбөйөт. Башка кайтарым байланыш түйүндөрүнө төмөнкүлөр кирет: түбөлүк тоңдун эриши, токойлордун жок болушу жана курт-кумурскалардын массалык чыгышы.
Бурулуш учуру – бул климаттын өзгөрүшү менен байланышкан кандайдыр бир өзгөрүүлөр кайтарымсыз болуп калган босого чек окуялары. Бул өзгөрүүлөр биздин планетанын келечеги үчүн кескин жана коркунучтуу кесепеттерге алып келиши мүмкүн.
Окумуштуулар буга чейин эң көйгөйлүү аймактарды аныкташкан, мисалы: токойлордун жана коралл рифтеринин жок болушу, түбөлүк тоңдордун жана мөңгүлөрдүн эриши, терең океандын жылышы жана кычкылданышы, бирок буларга дагы кошумча изилдөөлөр керек.
Париж келишимине ылайык, өлкөлөр глобалдык жылуулукту 1,5°Сге чейин чектөө үчүн зарыл чараларды көрүшү керек. Бирок, окуялар биз каалагандай өнүккөн учурда да, убактылуу болсо да, бул максаттуу көрсөткүч ашып кетүү ыктымалдыгы күчтүү. Климаттын жылуусунун чектик маанисинин жогорулашы 1,5°C белгиленген климаттык жылытуунун чектик маанисинен ашып, андан кийин кайра төмөндөй турган мезгил катары аныкталат. Бул мезгил болжол менен ушул кылымдын орто ченинде болушу ыктымал.
Бул мезгил канчалык узакка созулса, ошончолук кооптуу боло берет. Глобалдык температуранын жогорулашынын узак мөөнөтү табигый экосистемаларга, биологиялык ар түрдүүлүккө жана адам коомчулугуна, өзгөчө кургак жерлерге, жээк зоналарына жана башка аялуу аймактарга кыйратуучу жана кайтарылгыс таасирин тийгизет. Ушул он жылдыкта ыргытуулардын олуттуу кыскарышы бул мезгилдин узактыгын кыскартууда жана анын терс кесепеттеринин таасирин чектөөдө абдан маанилүү роль ойнойт.
Кесепеттерди жумшартуу – бул парник газдарынын ыргытылышын азайтуу, кармоо же болтурбоо үчүн өкмөттөр, ишканалар жана адамдар тарабынан көрүлгөн ар кандай иш-аракеттер.
Жеңилдетүүнүн мисалдарына шамал жана күн сыяктуу энергиянын кайра жаралуучу булактарына өтүү, көмүртексиз транспортко инвестиция салуу, туруктуу айыл чарбасын жана жерди пайдаланууну өнүктүрүү, көмүртектерди бөлүп алуу үчүн токойлорду отургузуу, керектөө жана тамактануу практикасын өзгөртүү кирет.
Ыңгайлаштыруу – бул климаттын өзгөрүшүнүн учурдагы же күтүлгөн таасирине алсыздыкты азайтууга жардам берген иш-аракет.
Ыңгайлаштыруу иш-аракеттеринин мисалдарына кургакчылыкка же өзгөрүлүүчү шарттарга туруктуураак өсүмдүктөрдүн сортторун отургузуу, токой өртүнүн коркунучун азайтуу үчүн жерлерди башкаруу, күчтүү суу ташкындарынан коргоочу курулуштарды куруу, деңиз деңгээлинин көтөрүлүшүнө таасир этиши мүмкүн болгон маанилүү инфраструктураны жээктеги аймактардан коопсуз жерлерге көчүрүү, ошондой эле климаттын коркунучтарын эске алуу менен камсыздандыруу механизмдерин өнүктүрүү кирет.
Туруктуулук – бул коомчулуктун же айлана-чөйрөнүн кооптуу климаттык окуяларды алдын ала билүү жана башкара билүү, ошондой эле адамдын жыргалчылыгына, экономикалык ишмердигине жана айлана-чөйрөгө минималдуу зыян келтирүү менен кийинки соккулардан калыбына келтирүү жана трансформациялоо жөндөмдүүлүгү.
Коомчулуктун туруктуулугун жогорулатуу боюнча чаралар узак мөөнөттүү пландаштырууну, эрте эскертүү системаларын, жаңы көндүмдөрдү өнүктүрүүнү, үй чарбаларынын киреше булактарын диверсификациялоону, жаратылышка негизделген чечимдерди жакшыртууну жана коомчулуктун туруктуу реакциясын жана калыбына келтирүү мүмкүнчүлүктөрүн курууну камтыйт.
Көмүртек изи – бул белгилүү бир адам, уюм, продукт же иш-аракет тарабынан атмосферага чыгарылган парник газдарынын өлчөмү. Көмүртектин чоңураак изи көмүр кычкыл газынын жана метандын көбүрөөк чыгарылышын билдирет, демек, климаттык кризиске көбүрөөк салым кошот.
Адамдын же уюмдун көмүртектин изин өлчөө энергияны өндүрүү, жылытуу, ошондой эле кургактык жана аба транспортун иштетүү үчүн казылып алынган отундарды күйүүдөн келип чыккан тикелей ыргытуулардын, ошондой эле бардык тамак-аш, өнөр жай продуктылары жана өндүрүү жана утилдештирүү менен байланышкан кызмат көрсөтүүлөрдү өндүрүү жана утилизациялоо келип чыккан кыйыр ыргытуулардын көлөмүн аныктоону камтыйт.
Көмүртек изи шамал жана күн сыяктуу аз көмүртектүү энергия булактарына өтүү, энергиянын натыйжалуулугун жогорулатуу, тармактык саясатты жана стандарттарды жакшыртуу, соода жана саякат адаттарын өзгөртүү, ошондой эле эт керектөө менен тамак-аш калдыктарын азайтуу аркылуу азайтылышы мүмкүн.
Климаттык адилеттүүлүк климаттын өзгөрүшү жаатындагы чечимдер жана иш-аракеттер адилеттүүлүккө жана адам укуктарын урматтоого негизделиши керектигин билдирет.
Климаттык адилеттүүлүктүн бир аспектиси климаттык кризиске байланыштуу өлкөлөрдүн тарыхта бирдей эмес жоопкерчиликтерге ээ болгондугу менен байланыштуу. Бул концепция парник газдарынын эң көп чыгарылышына алып келген иш-аракеттерге бай болуп калган өлкөлөр, тармактар жана ишканалар климаттын өзгөрүшүнүн мындай таасирлерден жапа чеккендерге, айрыкча эң көп жашагандарга тийгизген таасирин жумшартууга жардам берүүгө милдеттүү деп болжолдойт, жана аялуу өлкөлөр жана жамааттар жана климаттык кризиске эң аз салым кошот.
Раса, этникалык, гендердик жана социалдык-экономикалык абалга негизделген структуралык теңсиздиктен улам бир өлкөнүн ичинде да климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүү үчүн жоопкерчилик адилеттүү бөлүштүрүлүшү керек. Муну менен эң чоң жоопкерчилик климаттык кризиске эң көп салым кошууга өбөлгө түзгөндөргө жана андан эң көп пайда көргөндөргө салынышы керек.
Климаттык адилеттүүлүктүн дагы бир аспектиси – муундар аралык. Бүгүнкү күнгө чейин, балдар жана жаштар климаттык кризиске олуттуу салым кошкон жок, бирок алар өмүр бою климаттын өзгөрүшүнүн таасирин башынан өткөрүшү керек болот. Алардын адам укуктарына мурунку муундар тарабынан кабыл алынган чечимдер коркунуч туудургандыктан, алар бардык чечимдерди кабыл алуу процессинде жана климаттын өзгөрүшүнө каршы чараларды ишке ашырууда борбордук ролду ойношу керек.
Табигый факторлорго негизделген чечимдер, биологиялык ар түрдүүлүктү сактоо жана туруктуу жашоо каражаттарын камсыз кылуу үчүн табигый системаларды жана процесстерди колдонуу менен климаттын өзгөрүшүнө ыңгайлашууга жана жумшартууга салым кошот. Бул экосистемаларга жана биологиялык ар түрдүүлүккө багытталган иш-чаралар жана жергиликтүү жамааттардын жана түпкү элдин толук катышуусу жана макулдугу менен иштелип чыккан жана ишке ашырылган.
Мисал катары жашыл чатырларды, шаардык парктарды жана бакчаларды, саздак жерлерди, саванналарды жана башка экосистемаларды калыбына келтирүү, мангр токойлорун сактоо жана калыбына келтирүүчү айыл чарба ыкмаларын колдонуу кирет.
Жергиликтүү калктын жашоо мүнөзү өзүнүн маңызы боюнча аз көмүртектүү болуп саналат. Ал ошондой эле адам менен жаратылыштын ортосундагы тең салмактуулукту сактоону камтыйт. Алардын салттуу иш-аракеттери экологияга аз же такыр таасир этпейт жана ага сезгич болуп, өзүн-өзү кармап турган экосистемалардын түзүлүшүнө салым кошот.
Климаттын өзгөрүшүн биринчилерден болуп жергиликтүү элдер байкашкан. Алардын билими жана практикасы бул көрүнүштүн кесепеттерине көнүүгө жардам берет. Жергиликтүү калктын билими – муундан муунга өтүп, жамааттардын өзгөчөлүктөрүн эске алууга ылайыкташтырылган, климаттын өзгөрүшүн жумшартууга, адаптациялоого жана туруктуулукка салым кошо ала турган маанилүү климаттык чечимдердин эң сонун булагы болуп саналат. Алар ошондой эле климаттын өзгөрүү сценарийлерин баалоо үчүн абдан маанилүү болушу мүмкүн пейзаж жөнүндө так маалымат менен илимий маалыматтарды толуктай алат.
Жергиликтүү элдер дүйнөдөгү калган биологиялык ар түрдүүлүктүн болжол менен 80 пайызын коргошот, бирок алар климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу көпчүлүк глобалдык чечимдерди кабыл алуу процесстеринен четте калышат. Алардын жамааттык билимдери, баалуу идеялары жана ата-бабаларынын жерлерине, аймактарына жана ресурстарына болгон укуктары, ошондой эле жашоо образын таанып билүү, климаттын өзгөрүшүнө каршы саясатка жана чараларга киргизилиши керек.
Климаттын өзгөрүшү боюнча эл аралык сүйлөшүүлөрдө «жоготуулар жана келтирилген зыян» түшүнүгүнүн так аныктамасы жок. Бирок, бул термин климаттын өзгөрүүсүнүн кесепеттерин жоюуга жана ага карата чаралар көрүлгөнүнө карабастан, же мындай чаралардын жоктугун түшүндүрүшү мүмкүн. Ыңгайлашуунун мүмкүнчүлүктөрүнүн чеги бар экенин белгилей кетүү маанилүү: эң жогорку чектерге жеткенде, климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттери сөзсүз болуп калышы мүмкүн.
«Жоготуу жана келтирилген зыян» термини экономикалык жана экономикалык эмес жоготууларга да тиешелүү болушу мүмкүн. Экономикалык жоготуулар жана зыяндар циклондор же суу ташкындары менен бир нече жолу талкаланган инфраструктураны калыбына келтирүүгө кеткен чыгымдарды, же деңиз деңгээлинин көтөрүлүшүнө жана жээк эрозиясына байланыштуу жээктеги жерлерди (жана ушундай жерлерде жайгашкан үйлөрдү жана ишканаларды) жоготууну камтышы мүмкүн.
Экономикалык эмес жоготуулар жана зыяндарга, мисалы, климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу табигый кырсыктын натыйжасынан жабыркагандар, адамдардын өлүмү, коомчулуктун жер которуусу, тарыхты жана маданиятты жоготуу жана башкалар сыяктуу акча эквиваленти менен баалоо кыйын болгон терс таасирлер кирет.
Климаттын өзгөрүшү азык-түлүк, суу жана жашоо каражаттарынын коопсуздугун күчөтүп, калктын жер которуусу жана миграциясы сыяктуу кесепеттерге алып келиши мүмкүн, ошондой эле өлкөдө же региондо чыңалууну жана туруксуздукту күчөтүшү мүмкүн болгон жаратылыш ресурстары үчүн атаандаштык күчөшү мүмкүн. Мындан тышкары, климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттери учурдагы чыр-чатактарды күчөтүшү же узартышы мүмкүн жана климаттын өзгөрүшүнө каршы чараларды ишке ашырууну жана тынчтыкты орнотууну жана сактоону кыйындатат.
Климаттык коопсуздук климаттык кризистен келип чыгышы мүмкүн болгон тынчтыкка жана туруктуулукка коркунучтарды баалоону, башкарууну жана азайтууну камтыйт. Бул, климаттын өзгөрүүсүнүн кесепеттерин жумшартуу жана адаптациялоо зыяндын болушунун алдын алууга гана карабастан, тынчтыкка жана туруктуулукка олуттуу салым кошууну да билдирет. Бул ошондой эле тынчтык орнотуу жана жаңжалдардын алдын алуу иш-чаралары климаттын өзгөрүшүнүн таасирин эске алат дегенди билдирет. Климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерин жумшартуу жана ыңгайлаштыруу боюнча чараларды ишке ашыруу үчүн техникалык чечимдер, өзгөчө, чыр-чатактар жана туруксуздукка дуушар болгон өлкөлөрдө тынчтыкты куруу жана социалдык түзүлүштү калыбына келтирүү үчүн мүмкүнчүлүктөр катары кызмат кыла алат.
Климаттык каржылоо – бул климаттын өзгөрүшүнө каршы иш-аракеттерди колдоо үчүн колдонулган финансылык ресурстар жана шаймандар. Климаттык каржылоо климаттын өзгөрүшү боюнча көйгөйлөрдү чечүү үчүн абдан маанилүү, анткени аз көмүртектүү глобалдык экономикага өтүү жана коомчулуктун климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттеринин таасирине туруктуулугун жогорулатуу жана алардын ыңгайлашуусу үчүн ири инвестициялар талап кылынат.
Климаттык каржылоо ар кандай булактардан келип чыгышы мүмкүн: мамлекеттик же жеке, улуттук же эл аралык, эки тараптуу же көп тараптуу. Гранттар жана кайрымдуулуктар, жашыл облигациялар, кредиттик своптор, кепилдиктер жана жеңилдетилген кредиттер сыяктуу түрдүү инструменттер колдонулушу мүмкүн. Мындан тышкары, климатты каржылоо ар кандай иш-чараларды ишке ашыруу үчүн колдонулушу мүмкүн, анын ичинде климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерин жумшартуу, аларга адаптациялоо жана туруктуулугун жогорулатууга багытталга чаралар бар.
Жардам алуу үчүн өлкөлөр кайрыла турган фонддорго Жашыл Климат Фонду (GCF), Глобалдык Экологиялык Фонд (GEF) жана Адаптация Фонду (AF) кирет. Тарыхый жактан климаттын өзгөрүшүнө олуттуу салым кошкон кирешеси жогору өлкөлөр кирешеси төмөн өлкөлөрдөгү климаттын өзгөрүүсү менен күрөшүү боюнча иш-чараларды ишке ашыруу үчүн жылына АКШнын 100 миллиард долларын чогултууга милдеттеништи. Бирок бул максатка азырынча алар жетише элек жана климаттын өзгөрүүсүнүн кесепеттерин жумшартуу боюнча иш-чараларды ишке ашыруу жана ыңгайлаштыруу үчүн көбүрөөк каражат керек.
Ыргытуулардын таза нөлдүк балансына жетишүү адамдын иш-аракетинен келип чыккан көмүр кычкыл газынын ыргытылышын адамдын көмүр кычкыл газынын ыргытылышын жок кылуу аракети менен тең салмактуу болушун талап кылат (мисалы, көмүр кычкыл газын сиңирип алуу үчүн көмүртек раковиналарын түзүү жолу менен), бул абада парник газдарынын концентрациясынын андан ары өсүшүн токтотот.
Ыргытуулардын таза нөлдүк балансына карай өтүү биздин энергетика, транспорт, өндүрүш жана керектөө системаларыбызды толук трансформациялоону талап кылат. Бул климаттын өзгөрүшүнүн эң жаман кесепеттерин алдын алуу үчүн зарыл.
Декарбонизация коом тарабынан чыгарылган парник газдарынын көлөмүн кыскартууну, ошондой эле сиңирилген газдардын көлөмүн көбөйтүүнү камтыйт. Бул энергия кантип өндүрүлөт, товарлар жана кызматтар кантип өндүрүлөт жана кантип камсыз кылынат, имараттар кантип курулат жана жерди кантип башкарууга чейин экономиканын бардык аспектилерин өзгөртүүнү талап кылат.
Париж келишиминин максаттарына жетүү жана максаттуу көрсөткүчтү 1,5°C деңгээлинде сактоо үчүн өкмөттөр жана ишканалар 2030-жылга чейин декарбонизацияланышы керек. Декарбонизация аз көмүртектүү инфраструктурага жана транспортко, кайра жаралуучу энергияга, айланма экономикага, ресурстардын натыйжалуулугун жогорулатуу боюнча чараларга, ошондой эле жерди жана кыртышты калыбына келтирүүгө олуттуу инвестицияларды талап кылат. Мындан тышкары, кандай баа болбосун өсүүгө жетишүүгө багытталган учурдагы экономикалык моделдерди кайра карап чыгуу талап кылынат.
Кайра жаңылануучу энергия – бул шамал, күн нуру, кыймылдуу суунун агымы жана геотермалдык жылуулук сыяктуу тынымсыз толукталып турган табигый булактардан алынган энергия. Климаттын өзгөрүшүнө алып келген зыяндуу парник газдарынын ыргытылышына жооптуу болгон көмүр, мунай жана газ сыяктуу күйүүчү майлардан алынган энергиядан айырмаланып, кайра жаралуучу энергия арзан, таза, туруктуу жана көбүрөөк жумуш орундарын түзүүгө мүмкүнчүлүк берет.
Бардык секторлордо (электр энергиясы, жылытуу жана муздатуу, транспорт жана өнөр жай) казылып алынган отундан кайра жаралуучу энергия булактарына өтүү климаттык кризисти чечүүнүн ачкычы болуп саналат. Глобалдык жылууну 1,5°С деген белгиде кармап туруу үчүн дүйнө казылып алынган отундарды акырындык менен токтотуп, тез электрлештирүү жана кайра жаралуучу энергия аркылуу өзүнүн энергетикалык системасын массалык түрдө өзгөртүшү керек.
Көмүртекти сиңирип алгыч – бул атмосферадан көмүртек чыгарганга караганда көбүрөөк сиңире алган объект. Токойлор, саздак жерлер, океандар жана топурак көмүртектин дүйнөдөгү эң ири сиңирип алгычтары болуп саналат.
Бүгүнкү күндө адамдын иш-аракеттери, атап айтканда, казылып алынган отундарды күйгүзүү жана токойлорду кыюу, атмосферага Жердин табигый көмүртекти сиңирип алгычтарга караганда көбүрөөк көмүртекти бөлүп чыгарып, глобалдык жылуулукка жана климаттын өзгөрүшүнө алып келүүдө. Ошондуктан, климаттын өзгөрүшүнө жана турукташтырууга каршы күрөшүү үчүн негизги стратегия көмүртекти сиңирип алуунун санын жана көлөмүн коргоо жана көбөйтүү болуп саналат.
Көмүртекти жок кылуу – бул бак-дарактарды отургузуу же биоотундарды жана биоэнергетикалык өсүмдүктөрдү колдонуу менен көмүртекти кармоо жана секвестрациялоо сыяктуу иш-чаралар аркылуу атмосферадан парник газдарынын ыргытылышын жок кылуу процесси. Көмүртекти жок кылуу климаттын өзгөрүшүн басаңдатып, камтышы, атүгүл артка кайтарышы мүмкүн, бирок бул парник газдарынын ыргытылышынын кыскарышын алмаштыра албайт.
Көмүртекти кармоо жана сактоо – бул электр энергиясын өндүрүүдөн же өнөр жай иш-аракеттеринен чыккан ыргытууларды бөлүп алуу жана аларды терең жер алдында сактоо процесси.
Башкача айтканда, көмүртекти жок кылуу – бул көмүртек биздин атмосферага киргенден кийин анын ыргытууларын жок кылуу болуп саналат. Көмүртекти кармоо жана сактоо – бул көмүртектин ыргытылышын алар чыгарылгандан кийин дароо, бирок алар атмосферага кире электе кармоо. Бул процесстердин натыйжалуулугу негизинен изилденбеген бойдон калууда.
Көмүртек базарлары – бул көмүртек сатып алууга жана сатууга мүмкүн болгон «көмүртек бирдиктеринде» сандык бааланган соода системалары. Компаниялар же жеке адамдар парник газдарынын ыргытылышын жок кылган же азайткан уюмдардан көмүртек кредиттерин сатып алуу менен парник газдарынын ыргытылышын компенсациялоо үчүн көмүртек базарларын колдоно алышат.
Көмүртектин бир бирдиги бир тонна көмүр кычкыл газына же ыргытуусу кыскартылган, сиңирилген же алдын алынган башка парник газынын эквиваленттүү көлөмүнө барабар. Көмүртек бирдиги ыргытууларды азайтуу, секвестрациялоо же ыргытуулардын алдын алуу үчүн колдонулганда, ал компенсация болуп калат жана мындан ары соода предмети болуп саналбайт.
Регенеративдик айыл чарбасы – бул кыртыштын ден соолугун чыңдоочу жана калыбына келтирүүчү, натыйжада суунун чыгымдалышын азайтуучу, жердин деградациясынын алдын алуучу жана биологиялык ар түрдүүлүктү жайылтуучу айыл чарба практикасы. Айдоолорду азайтуу, айдоо өсүмдүктөрүн которуштуруу, жаныбарлардын кыгын жана компостту колдонуу менен регенеративдик айыл чарбасы топуракта көмүртектин көбүрөөк сакталышын, нымдуулуктун сакталышын жана гүлдөп жаткан козу карын жамааттарынын ден-соолукка пайдасын камсыздайт.
Интенсивдүү айыл чарбасы дүйнөдөгү парник газдарынын үчтөн бир бөлүгүнө жооп берет. Ал биз керектеген таза суунун 70% колдонот. Мындан тышкары, ал оор техниканы, химиялык жер семирткичтерди жана пестициддерди колдонуудан улам топурактын бузулушуна алып келет, ошондой эле биологиялык ар түрдүүлүктүн жоголушуна эң чоң салым кошот. Ал эми регенеративдик айыл чарбасы парник газдарынын ыргытылышын азайтууга, сууну керектөөнү кыскартууга жана топуракты калыбына келтирүүгө жардам берет. Мындан тышкары, дени сак топурак сапаттуу тамак-ашты өндүрүүгө мүмкүндүк берет жана экосистемаларга жана биологиялык ар түрдүүлүккө бир катар оң таасирин тийгизет.
Токойлор атмосферадагы көмүр кычкыл газын жана булгоочу заттарды жок кылуу, топурактын эрозиясын алдын алуу, сууну чыпкалоо менен эбегейсиз пайда алып келет жана жер үстүндөгү жаныбарлардын, өсүмдүктөрдүн жана курт-кумурскалар түрлөрүнүн жарымы жашаган аймакты түзөт. Токойлорду калыбына келтирүү жана токойлорду кайра жандандыруу - климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүү жана жумшартуу үчүн эң эффективдүү табигый чечимдердин экөөсү болуп саналат.
Токойлорду калыбына келтирүү – бул дарактар жакында өсүп, бирок токой өртүнүн, кургакчылыктын, оорулардын же адамдардын иш-аракеттеринин натыйжасында өлүп калган аймактарга бак-дарактарды отургузуу процесси.
Токойлорду кайра жандандыруу – бул жакынкы өткөн мезгилде токой менен капталбаган аймактарга бак-дарактарды отургузуу процесси. Токойлорду кайра жандандыруу кароосуз калган жана бузулган айыл чарба жерлерин калыбына келтирүүгө, чөлгө айланууга жол бербөөгө, көмүртектин чөкмөлөрүн түзүүгө жана жергиликтүү жамааттар үчүн жаңы экономикалык мүмкүнчүлүктөрдү түзүүгө жардам берет.
Ревайлдинг – адамдын иш-аракетинен улам бузулган экосистемаларды массалык түрдө калыбына келтирүү. Адамдын максаттуу кийлигишүүсү аркылуу белгилүү бир өсүмдүктөрдүн же жаныбарлардын түрлөрүн сактоого багытталган жаратылышты коргоо чараларынан айырмаланып, кайра куруу жаратылыштын табигый жол менен калыбына келтириле турган чоң аймактарды бөлүүнү камтыйт. Кээде бул үчүн белгилүү бир аймакта тукум курут болгон негизги түрлөрдүн, мисалы, кундуздар, карышкырлар же бүтүндөй экосистемаларды түзүүгө жөндөмдүү ири чөп жегичтер реинтродукцияланышы талап кылынат.
Калыбына келтирүү – табигый токойлорду калыбына келтирүү сыяктуу ден-соолукка пайдалуу табигый процесстер аркылуу атмосферадан көмүр кычкыл газын ири өлчөмдө алып салуу менен климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүүгө жардам берет. Ревайлдинг ошондой эле флора жана фаунага бай жашоо чөйрөсүн түзүү аркылуу түрлөрдүн жок болушунун алдын алууга жардам берет, жапайы жаратылыш климаттын өзгөрүшүнө ыңгайлашып, жылуулоо күчөгөн сайын түндүккө жылышына мүмкүндүк берет.
Азыркы учурда биз жердин жаратылыш ресурстарын адамзаттын азыркы керектөө деңгээлин камсыз кылуу үчүн зарыл болгондон да көбүрөөк пайдаланып жатабыз. Эгерде биз азыркы жолубуз менен кыймылды уланта берсек, кеминде үч планетанын ресурстарына барабар жаратылыш ресурстары керек болот деп болжолдонууда.
«Циркулярдык экономика» термини экономикалык системалар материалдарды же буюмдарды кайра кайталап колдонууга жана калыбына келтирүүгө, калдыктарды азайткан жана кайра колдонгон туруктуу же экологиялык жактан таза жол менен өндүрүүгө жана керектөөгө негизделиши керектигин сунуштайт.
Циркулярдык экономика үчүн мүнөздүү болгон мамилелер өлкөлөргө бир кыйла туруктуу, аз көмүртектүү экономикага өтүүнү тездетүүгө жана жаңы жашыл жумуш орундарын түзүүгө жардам берет.
Биздин планетанын океандары — алардын температурасы, химиясы, агымдары жана жашоосу — Жерди адамдар үчүн жашоого ылайыктуу кылган глобалдык системаларды аныктайт. Жамгыр суусу, ичүүчү суу, аба ырайы, климат, жээктер, тамак-ашыбыздын көбү, дары-дармектер, жада калса биз дем алган абадагы кычкылтектин баары океандар тарабынан камсыздалат жана жөнгө салынат. Бирок климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу океандардын саламаттыгы азыр коркунучта.
«Көгүлтүр экономика» концепциясы океандардын жана жээктердин экологиялык туруктуулугун камсыз кылуу менен экономикалык өнүгүүгө, социалдык инклюзияга, калктын жашоо-турмушун сактоого же жакшыртууга көмөк көрсөтүүнү камтыйт.
Көгүлтүр экономика көптөгөн компоненттерди камтыйт, анын ичинде балык чарбасы, туризм жана деңиз транспорту сыяктуу салттуу океан тармактары, ошондой эле деңиздин кайра жаралуучу энергиясы, аквакультура, деңиз түбүндөгү кен казуу жана деңиз биотехнологиясы сыяктуу жаңы жана өнүгүп келе жаткан тармактар да бар.
Жашыл жумуш орундары – бул айлана-чөйрөнү коргоого жана калыбына келтирүүгө жана климаттын өзгөрүүсүн чечүүгө салым кошкон татыктуу жумуш. Жашыл жумуш орундары кайра жаралуучу энергия булактары сыяктуу жашыл продуктуларды жана кызматтарды өндүрүүдө да, таштандыларды кайра иштетүү сыяктуу жашыл процесстерде да түзүлүшү мүмкүн. Жашыл жумушчу орундар энергиянын жана чийки заттын натыйжалуулугун жогорулатууга, парник газдарынын ыргытылышын чектөөгө, калдыктарды жана булганууну минималдаштырууга, экосистемаларды коргоого жана калыбына келтирүүгө жана климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерине ыңгайлашууга көмөктөшөт.
Жашыл жумуш орундарынын рыногу өскөн сайын, өлкөлөр жумушчулардын жумушту аткаруу үчүн зарыл болгон атайын көндүмдөрдү жана билимге ээ болушун камсыз кылышы керек. Буга жаштарды келечектеги жашыл жумуш орундарына даярдоого инвестиция салуу жана учурда көмүртектүү өндүрүштө иштегендерди кайра даярдоо аркылуу жетишүүгө болот. Акыркысы адилеттүү өтүүнү камсыз кылуунун жана эч кимдин артта калбоосунун негизги фактору болуп саналат.
Климаттык кризисти жеңип чыгууга болгон зарылчылыкка карата коомдук басым күчөгөн сайын, жеке компаниялар аз көмүртектүү дүйнөлүк экономикага өтүүгө кошулууда. Бирок, кээде алардын аракеттери чыныгы мааниге ээ иш-аракет формасына караганда көбүрөөк маркетинг мүнөзүнө ээ болушу мүмкүн.
«Гринвошинг» дегенде компания керектөөчүлөрдү климаттын өзгөрүшүнө каршы иш-аракеттерди көрүп жатканына ынандыруу үчүн анын айлана-чөйрөгө оң таасири же продукттары менен кызматтарынын туруктуулугу жөнүндө жалган дооматтарды айткан жагдайларды түшүнүү керек. Кээ бир учурларда, жашылдандыруу атайын эмес болушу мүмкүн жана экологиялык маселелер боюнча билимдин жетишсиздигинен болушу мүмкүн. Бирок, ошондой эле өз пайда алуу үчүн экологиялык саясат үчүн коомдук колдоону пайдалануу, маркетинг максаттары үчүн атайылап жүргүзүлүшү мүмкүн.
«Гринвошинг» калктын туруктуу өнүгүүгө болгон ишенимин жокко чыгарып, айлана-чөйрөгө терс таасирин тийгизүү уланышы мүмкүн экенине өбөлгө түзүшү мүмкүн.
Климаттын өзгөрүшүнүн шартында көмүртектүү же нейтралдуу экономикага өтүү учурдагы экономикалык системаларды массалык түрдө кайра өзгөртүүнү талап кылат. Мындай кайра түзүүлөр социалдык теңсиздиктин, четтөөнүн, жарандык толкундоонун андан ары өсүшү жана ишканалардын, тармактардын жана рыноктордун атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүнүн төмөндөшүнүн коркунучу менен байланыштуу болушу мүмкүн.
Өлкөлөр өздөрүнүн климаттык максаттарына жетүү үчүн аракет кылып жаткандыктан, бул ишке бардык жамааттар, бардык жумушчулар жана бардык социалдык топтор катышууга жана болуп жаткан структуралык өзгөрүүлөргө милдеттүү.
Адилеттүү өтүүнү камсыз кылуу мамлекеттерден теңчиликти жана инклюзивдүүлүккө көмөктөшүүчү өз экономикасын жашылдандыруу жолдорун жана ыкмаларды тандоону талап кылат. Бул экономиканын ар кандай тармактарындагы жумушчулардын ар кандай топторуна өтүүнүн таасирин иликтөөнү жана аларды окутуу жана квалификациясын жогорулатуу үчүн мүмкүнчүлүктөрдү камсыз кылууну камтыйт, бул татыктуу жумуш орундарын камсыз кылат жана эч кимдин артта калбоосун камсыз кылат.
Бириккен Улуттар Уюмунун Климаттын өзгөрүшү боюнча алкактык конвенциясы (БУУ КӨАК) – климаттык системага коркунучтуу антропогендик таасирлерге каршы күрөшүү боюнча чараларды ишке ашыруу үчүн 1992-жылы кабыл алынган эл аралык экологиялык келишим. Ал 1994-жылы күчүнө кирген жана иш жүзүндө глобалдык келишим болуп саналат, анткени анын Тараптары 197 мамлекет жана ЕБ болуп саналат.
БУУ КӨАК ошондой эле Киото протоколу жана Париж макулдашуусу түзүлгөн документ болуп саналат.
Бириккен Улуттар Уюмунун Климаттын өзгөрүшү боюнча алкактык конвенциясынын секретариаты - бул Бириккен Улуттар Уюмунун бөлүмү, ага климаттын өзгөрүү коркунучуна каршы күрөшүү боюнча глобалдык күч-аракеттерин колдоо боюнча милдети жүктөлгөн. Секретариат климаттын өзгөрүүсү боюнча өкмөттөр аралык сүйлөшүүлөрдү жыл сайын экиден төрткө чейинки раунддарын уюштурат, алардын эң чоңу жана эң маанилүүсү Тараптардын Конференциясы (ТК) болуп саналат. Ал ошондой эле техникалык экспертиза менен камсыз кылат, климаттын өзгөрүшү боюнча маалыматты талдоо жана карап чыгууга жардам берет жана жетектейт.
БУУнун климаттын өзгөрүшү боюнча жыл сайын өтүүчү конференциясы «Тараптардын конференциясы» же «ТК» деп аталат жана анын алкагында 1995-жылдан бери өткөрүлүп келет. 2015-жылы болуп өткөн Тараптардын 21-конференциясында же ТК21 де Париж келишими кабыл алынган. Ага кол коюу 2016-жылдын 22-апрелинде болгон.
Ушул тапта конференцияга Париж келишиминин катышуучулары болгон бардык өлкөлөр катышууда. Конференциянын жүрүшүндө климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүү боюнча мындан аркы кадамдар талкууланып, климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүү аракеттерин колдоо үчүн юридикалык жактан милдеттүү келишимдерге кол коюлат. Кийинки конференция, ТК-28, 2023-жылдын декабрында Бириккен Араб Эмираттарында өтөт.
Париж макулдашуусу – бул глобалдык орточо температуранын өсүшүн 2°Cден бир топ төмөн, эң жакшысы 1,5°Сге чейин өнөр жайга чейинки деңгээлден жогору кармоого багытталган юридикалык жактан милдеттүү эл аралык келишим. Келишим 2015-жылы Парижде ТК-21де 196 тарап тарабынан кабыл алынган жана 2016-жылдын 4-ноябрында күчүнө кирген, жана Париж макулдашуусу климаттын өзгөрүшү чөйрөсүндөгү эл аралык кызматташтыктын маанилүү жетишкендиги болуп саналат, анткени ал бардык Тараптар үчүн климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүү жана анын кесепеттерине ыңгайлашуу боюнча күч-аракеттерди арттыруу үчүн милдеттүү макулдашууну билдирет. Ал ошондой эле өнүккөн өлкөлөргө климаттын өзгөрүшүн жумшартуу жана ыңгайлашуу аракеттеринде өнүгүп келе жаткан өлкөлөргө жардам берүү куралдары менен камсыз кылат. Ошол эле учурда Париж макулдашуусу ачык мониторинг жүргүзүү жана натыйжалар боюнча отчеттуулук механизмдерин камсыз кылат.
Улуттук деңгээлде аныкталган салымдар (УДАС) – климат боюнча милдеттенмелер жана ар бир өлкө глобалдык жылууну 1,5°Сге чейинки белгиде чектөө боюнча Париж келишиминин максатына ылайык иштеп чыгууга милдеттенген иш-аракеттер планы. кыска мөөнөттүү жана орто мөөнөттүү пландар ар бир беш жыл сайын жаңыланып турат, алар климаттын өзгөрүшүнө каршы амбициялуу максаттарды камтыйт.
УДАС климаттын өзгөрүшүн азайтуу жана климаттын өзгөрүшүнө ыңгайлашуу боюнча өлкө парник газдарынын ыргытылышын азайтуу, туруктуулукту жогорулатуу жана ыңгайлашуу үчүн аткарууга милдеттүү болгон артыкчылыктуу иш-чараларды сүрөттөйт. УДАС ошондой эле каржылоонун стратегияларын жана мониторинг жана текшерүүнүн ыкмаларын аныктайт. 2023-жылы “глобалдык инвентаризациянын” бир бөлүгү катары өлкөлөр биринчи жолу УДАСтын аткарылышы жана Париж макулдашуусунун максаттарына карай прогресс жөнүндө отчет беришет.
Париж келишимине ылайык, өлкөлөр өздөрүнүн улуттук салымдарынын жүрүшү жөнүндө үзгүлтүксүз отчет берип турууга милдеттүү. Дүйнөлүк коомчулук жамааттык прогресске так баа бериши жана ар бир адам өз ролун ойнойт деген элдин ишенимин бекемдей алышы үчүн бул отчеттуулуктун ачык болушу өтө маанилүү.
Отчеттуулуктуга ачыктык өкмөттөр менен эл аралык органдарга ишенимдүү маалыматтарды алууга жана фактылардын негизинде чечим кабыл алууга мүмкүнчүлүк берет. Кошумчалай кетсек, ал климаттын өзгөрүшүн илимий көз караштан жакшыраак түшүнүүгө, ошондой эле анын кесепеттерин жумшартуу жана ыңгайлаштыруу үчүн зарыл болгон иш-аракеттерди жана саясаттарды жардам берет. Акыр-аягы, ачык-айкындуулук Париж келишиминин толук потенциалын ачуу, ишенимди бекемдөө, кызматташтыкты жана билим берүүнү жогорулатуу жана климаттын амбициялуу максаттарын стимулдаштыруунун ачкычы болуп саналат.
Адаптация жаатындагы улуттук пландар (АУП) өлкөлөргө климаттын өзгөрүшүнүн таасирине алсыздыкты азайтуу жана адаптация жана туруктуулук потенциалын түзүү боюнча иш-аракеттерди пландаштырууга жана ишке ашырууга жардам берет. АУПтар Улуттук детерминацияланган салымдар (УДАС) жана башка улуттук жана сектордук саясаттар жана программалар менен байланышкан.
АУПту ийгиликтүү ишке ашыруу үчүн алар катышуучу, инклюзивдик, ачык-айкын жана гендердик сезимтал болушу керек. Бул АУПту иштеп чыгуу стадиясында климаттын өзгөрүшүнүн таасирине эң аялуу болгондорго өзгөчө көңүл буруу жана аларды стратегияларды жана программаларды ишке ашырууга жана өнүктүрүүгө тартуу менен өлкөдөгү калктын ар кандай топторунун өзгөчө муктаждыктарына жана аялуу жактарына баа берүү зарыл экендигин билдирет.
Париж келишимине ылайык, өлкөлөр бир нече ондогон жылдар бою, адатта, 2050-жылга чейин ыргытууларды азайтуу боюнча узак мөөнөттүү стратегияларды киргизүүгө чакырылат, алар коомдун бардык мүчөлөрүнүн катышуусу менен трансформацияны ишке ашырат. Узак мөөнөттүү стратегиялык документтер глобалдык жылуулукту ооздуктоо жана 2050-жылга карата таза нөлдүк ыргытууларга жетишүү боюнча узак мөөнөттүү максаттарга шайкеш келет.
Узак мөөнөттүү стратегиялар кыска мөөнөттүү УДАСтардын чегинен чыгып, өлкөлөргө аз көмүртектүү өтүү, инновацияларды стимулдаштыруу, туруктуу инфраструктураны пландаштыруу жана жумушчулардын ар кандай категориялары үчүн адилеттүү жана адилеттүү аз көмүртектүү өтүүнү илгерилетүү боюнча көрсөтмөлөрдү берет.
Өлкөлөр расмий түрдө өзүнүн узак мөөнөттүү стратегияларын БУУ КӨАКга тапшырганда, бул стратегиялар узак мөөнөттүү өнүгүү стратегиялары катары белгилүү болот).
Токойлорду сактоо жана калыбына келтирүү парник газдарынын ыргытылышын төрттөн бирден көбүрөөк азайтат, ошону менен климаттын өзгөрүшүнүн эң жаман кесепеттерин алдын алат. REDD+ – бул климаттын өзгөрүшү боюнча эл аралык сүйлөшүүлөрдүн жүрүшүндө өлкөлөр тарабынан макулдашылган система,, ал токойлордун кыйылышын жана токойлордун деградациясын азайтуу жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө токойлорду туруктуу башкаруу жана сактоо аркылуу климаттын өзгөрүшүнө бөгөт коюуга багытталган.
REDD+ Токойлордун кыйылышынан жана токойлордун бузулушунан келип чыккан ыргытууларды кыскартуу катары чечмеленет. “+” белгиси токойду сактоонун, токой ресурстарын туруктуу башкаруунун жана токой көмүртектеринин запастарын көбөйтүүнүн оң таасирин көрсөтөт.
Климаттын өзгөрүүсү боюнча өкмөттөр аралык комиссия (КӨЭЭАТ) – бүткүл дүйнөлүк метеорология уюмунун (ДМУ) жана Бириккен Улуттар Уюмунун Айлана-чөйрө боюнча программасынын (ЮНЕП) алдында түзүлгөн көз карандысыз орган.
КӨЭЭАТтин негизги ролу климаттын өзгөрүшү боюнча илимий адабияттарды жана корутундуларды баалоо жана коомчулукка жана саясатты иштеп чыгуучуларга маанилүү илимий маалыматтарды жана далилдүү кеңештерди берүү болуп саналат. Ал климаттын өзгөрүшү жөнүндөгү илимге тиешелүү эң ишенимдүү маалымат булагы катары кеңири таанылган, ошондой эле климаттын өзгөрүшүнүн таасирине, тобокелдиктерге, ошондой эле адаптация жана жумшартуу варианттарына ар тараптуу талдоо жүргүзүүнүн аркасында маалыматтын чынчыл булагы катары таанымал.
