LocationsDavlat subsidiyalari va atrof-muhit: qo'llab-quvvatlov va barqarorlik o'rtasida muvozanat
22-May, 2024
Subsidiyalar bevosita yoki bilvosita atrof-muhit va biologik xilma-xillik uchun kutilmagan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini bilasizmi? To'g'ri yondashuv bilan ushbu subsidiyalar ekologik jihatdan ijobiy bo'lishi mumkinliginichi?
Subsidiyalar tushunchasi
Subsidiyalar — bu davlat yoki mahalliy budjetdan, shuningdek jismoniy va yuridik shaxslar, mahalliy davlat hokimiyati organlari yoki boshqa davlat organlari uchun maxsus mablag'lar hisobidan ajratiladigan moliyaviy yordam. Ushbu qo'llab-quvvatlash qurilish uchun soliq imtiyozlaridan tortib, qishloq xo'jaligini bepul kimyoviy o'g'itlar bilan ta'minlashgacha bo'lgan turli shakllarda bo'lishi mumkin.
Subsidiyalar ko'pincha atrof-muhit, jumladan, biologik xilma-xillik uchun kutilmagan va qimmat oqibatlarga olib keladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (IHTT) hisob-kitoblariga ko‘ra, 54 mamlakatda faqat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini qo‘llab-quvvatlashga yiliga 500 milliard dollardan ko‘proq mablag‘ sarflanadi, buning katta qismi atrof-muhitga zarar yetkazuvchi faoliyatga yo‘naltirilgan. Ushbu mablag'larning kamida yarmini hech bo'lmaganda atrof-muhitga yetkazilgan zararni kamaytirish va eng yaxshi holatda bu subsidiyalarni ekologik jihatdan ijobiy qilish uchun qayta yo'naltirilishi mumkin. Hukumatlar shoshilinch choralar ko'rmaguncha, turlarning tabiiy yashash muhitini yo'q qilish tezligi, yer degradatsiyasi va dunyo aholisining o'sishi bilan oziq moddalarining ifloslanishi ortib boraveradi.
Misol uchun, mineral o'g'itlar uchun subsidiyalar tuproq sifatiga bevosita ta'sir qiladi: tuproq unumdorligini ta'minlaydigan ko'plab turli mikroorganizmlardan tashkil topgan o'ziga xos biologik xilma-xillikka ega. Doimiy ravishda ortib borayotgan mahsuldorlikka intilishda ba'zi kimyoviy moddalarni intensiv ishlatish bilan bu mikroorganizmlar uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan tuproqdagi tabiiy muvozanat buziladi va ular nobud bo'ladi. Natijada tabiiy unumdorlik pasayib, tuproq o‘g‘itlarga qaram bo‘lib qoladi. Vaqt o'tishi bilan, hatto qimmatbaho o'g'itlarni intensiv ishlatish bilan ham, hosildorlik pasayadi va atrof-muhitning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi ortadi. Shu bilan birga, organik yoki regenerativ dehqonchilik uchun ijobiy subsidiyalar nafaqat tuproq sifatini yaxshilash, ustki qatlam ekotizimining sog'lig'ini tiklash, balki kimyoviy moddalar yordamida olingan miqdor bilan taqqoslanadigan miqdorda ekologik toza hosilni ham ta'minlashi mumkin.
Subsidiyalarning ekologik narxi
Yana shuni qo‘shimcha qilmoqchimanki, ekologik toza mahsulot jamiyatning oziq-ovqat xavfsizligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, va eng muhimi, bunday mahsulotlar inson salomatligiga zarar yetkazmaydi. Buning sababi shundaki, bunday oziq-ovqatlar tabiiy materiallardan yoki organik ingredientlardan ishlab chiqariladi yoki o'stiriladi. Buning yordamida davlat sog'liqni saqlashga kamroq mablag' sarflaydi va bugungi kunda bu budjet xarajatlarining katta qismini tashkil etadi. Shunga ko‘ra, qishloq xo‘jaligida barqaror amaliyotni, masalan samarali ekanligi isbotlangan yerda ishlovsiz ekin yetishtirishni, joriy etish nafaqat mahsulot sifatiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, balki davlat budjetidan sezilarli moliyaviy mablag‘larni tejash imkonini beradi, bu esa boshqa ijtimoiy muammolarni hal qilishga yo‘naltirilishi mumkin.
Zararli subsidiyalarning yana bir misoli - qazib olinadigan yoqilg'ilarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish uchun subsidiyalar. Bunday subsidiyalar resurslarni samarasiz taqsimlash va ushbu yoqilg'ining haqiqiy bozor qiymatini buzib ko'rsatish orqali iqtisodiyotga zarar keltiradi. Bundan tashqari, qazib olinadigan yoqilg'ilarni yoqish CO2 va boshqa issiqxona gazlari chiqindilarini ko'paytiradi, bu esa havoning ifloslanishi va aholi salomatligi muammolariga olib keladi.
Barqaror kelajak uchun subsidiyalarni o'zgartirish: BIOFIN yondashuvi
Haqiqiy ma'lumotlar va subsidiyalarni isloh qilish foydasiga kuchli iqtisodiy dalillarga qaramay, ularning soni hali ham sezilarli. Vaziyatni o'zgartirish uchun davlat resurslarini qayta taqsimlash yo'nalishini O'zbekistonda kamida o'nta potentsial zararli subsidiyani qayta ko'rib chiqishdan ko'proq tabiatga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan xarajatlarga yo'naltirish kerak. Zararli subsidiyalar bo'yicha yangi siyosatlarni amalga oshirish jarayonini engillashtirish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi (BMTTD) Bioxilma-xillikni moliyalashtirish tashabbusi (BIOFIN) yirik subsidiyalarni o'rganish, monitoring qilish va tabiat uchun ijobiy o'zgarishlarga aylantirish bo'yicha bosqichma-bosqich ko'rsatmalar ishlab chiqdi. Ushbu qo'llanmadan foydalanib, mamlakatlar o'zlarining subsidiyalarining to'liq ko’llamini o'rganishlari va ular nima ta'sir qilishini aniqlashlari mumkin.
Misol uchun, Filippinda BIOFIN loyihasi muhofaza etiladigan hududlar qonunchiligidagi bo‘shliqni to‘ldirishga yordam berdi (2018 yil) va yangi budjet taklifini ishlab chiqishni qo‘llab-quvvatladi, bu esa bir necha yil davomida qo‘riqlanadigan hududlar uchun 53 AQSh dollari miqdoridagi budjetni oshirishga yordam berdi. 2019 yil oxirida 2020 yil uchun budjet. Yangi GCash Forest ilovasi GCash/Alipay toʻlov platformasi bilan birgalikda ishga tushirildi, barqaror xatti-harakatlar uchun subsidiyalarni daraxt ekish uchun toʻlovlar bilan birlashtirib, 1 000 000 dan ortiq daraxt ekildi.
2017-yilda Qozog‘iston rasman ko‘plab moliyaviy yechimlar bo‘yicha yangi qonunchilikni qabul qildi, keyin 2021-yilda yangi Ekologik Kodeks qabul qilindi, jumladan, mamlakat tabiatini muhofaza qilish va tiklashga yordam beradigan ko‘plab mexanizmlar: biologik xilma-xillikni qoplash, ekotizim xizmatlari uchun ixtiyoriy to‘lovlar, barqaror ekoturizm tamoyillari va shuningdek, issiqxona gazlari chiqindilarini hisoblash usullari va ruxsatnomalarini ishlab chiqish, shu jumladan o'rmon xo'jaligi sohasida. Bu 30 million AQSh dollaridan ortiq moliyaviy natijalarga olib keldi.
Barqaror kelajak uchun zararli subsidiyalarni oʻzgartirishga bagʻishlangan BIOFIN sessiyasida Buyuk Britaniyadagi Tabiat masalalari boʻyicha parlament kotibi oʻrinbosari (tabiat vaziri) Rebekka Pau ushbu yoʻriqnomaning barcha mamlakatlar uchun foydali tomonlarini taʼkidladi: “Subsidiyalarni oʻzgartirish har doim juda murakkab masala boʻlib kelgan, ammo BIOFIN koʻrsatmalari tufayli hukumatlar endi aniq yo'lni ko'ra oladi". U global biologik xilma-xillik maqsadlariga erishishda yetakchilik muhim rol o'ynashiga ishonadi. Vazir Pau o'z mamlakatining tashabbuslari haqida gapirib, shunday dedi: "Biz subsidiyalarni qayta taqsimlashda qishloq xo'jaligi va tabiat yonma-yon borishi kerak deb hisoblaymiz. Ilgari fermerlar yerga ega bo‘lgani uchungina qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa, endi biz barqaror oziq-ovqat ishlab chiqarish bilan bir qatorda ijobiy ekologik harakatlarni ham rag‘batlantirmoqdamiz. Biz fermerlarimiz bilan subsidiyalar va sxemalarni muvofiqlashtirmoqdamiz”.
Xulosa qilib aytganda, davlat subsidiyalarini isloh qilish bo‘yicha samarali chora-tadbirlarni ko‘rish O‘zbekistonda tabiiy resurslardan yanada barqaror va ekologik mas’uliyatli foydalanishga, bioxilma-xillikni saqlashga va kelajak avlodlar uchun atrof-muhit sifatini yaxshilashga olib kelishi mumkin.
Yoʻriqnoma bilan quyidagi havola orqali tanishishingiz mumkin: https://www.biofin.org/knowledge-product/nature-subsidies-step-step-guide-repurpose-subsidies-harmful-biodiversity-and
Ushbu qoʻllanmani ishga tushirish boʻyicha mutaxassislar ishtirokidagi yozib olingan vebinarga havola: https://www.biofin.org/news-and-media/can-repurposing-environmental-harmful-subsidies-be-unexpected-success