LocationsАдамдарға жайлы жағдайды қалай жасауға болады және парниктік газдар шығарындыларын азайтуға қол жеткізу
Көміртекті бейтараптық жолында
2024 ж. 14 May
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ
Көміртекті бейтараптыққа немесе шығарындыларды мүлдем болғызбауға қол жеткізу – бұл бүкіл әлемдегі елдер ұмтылатын жаһандық мақсаттар. Қазіргі кезде климаттың өзгеруіне қарсы белсенді қадамдар жасау бұрынғыдан да маңызды.
БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі туралы конференциясының 28-ші сессиясында елдер көмір, мұнай және газ сияқты қазба отындарын пайдалануды азайту туралы келісімді қабылдады. Конференцияда ұсынылған негізгі шешім – бұл бүкіл әлем бойынша жаңартылатын энергия көздерінің қуатын үш есеге көбейту және 2030 жылға қарай энергия тиімділігін арттырудың жаһандық орташа жылдық қарқынын екі есеге еселеу болды. Негізгі қадамдардың бірі – көмірді пайдалануды кезең-кезеңімен азайту және жаңартылатын энергия көздерінің үлесін арттыру.
БҰҰ Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) елдердің көміртегі бейтараптығына қол жеткізудегі бастамалары мен күш-жігерін қолдайды. Елдердің үкіметтерімен серіктестікте заңнамалық базаны құруға, қажетті стандарттар мен нормаларды құруға ықпал еткен, экономиканың әртүрлі секторларында энергия тиімділігін жақсартуға көмектескен және бизнесті энергия тиімді технологияларға инвестициялауға ынталандырған энергия тиімділігі саласындағы бастамалар іске асырылды. Төмен көміртекті даму саласындағы осындай бастамалар Жаһандық экологиялық қордың қаржылық қолдауымен Босния және Герцеговина, Молдова, Өзбекстан, Украина және Қазақстанда енгізілді.
Бұл бастама Босния және Герцеговинаның негізгі қалалық секторларында техникалық және экономикалық тұрғыдан орынды төмен көміртекті шешімдерді мамандандырылған қаржы тетіктері арқылы іске асыруға техникалық қолдау көрсетуді қамтиды. Молдовада қала құрылысына кешенді көзқарас негізінде төмен көміртекті жасыл қала құрылысына инвестицияларды ынталандыруға, инновацияларды ілгерілетуге, жұртшылықтың қатысуына және мемлекеттік және жеке секторлар арасындағы серіктестікке баса назар аударылады. Өзбекстанда бұл бастама энергия тиімділігі мәселелері және үй шаруашылықтары мен ғимараттарда жаңартылатын энергия технологияларын қолдану туралы хабардарлықты арттыруды қолдайды, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы үй шаруашылығы иелеріне қаржылық қолдау көрсетеді және сәулетшілерге, дизайнерлерге және құрылыс инженерлеріне арнайы тренингтер өткізеді. Украинада бұл бастама энергия үнемдейтін компаниялардың көмегімен қоғамдық ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру бойынша шараларды іске асыруды жеделдетті, бұл жеке сектордың инвестицияларын ұлғайтуға және елде энергетикалық менеджменттің ақпараттық жүйелерін енгізуге ықпал етті. Қазіргі уақытта Украина жасыл инвестицияларды қолдау тетігін әзірлеуде.
Қазақстан 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына ұмтыла отырып, қазбалы отыннан баламалы энергияға ауысу қажеттілігін мойындайды. Елдегі көмірдің едәуір қорымен дәстүрлі түрде энергетикадағы қазба отындарына сүйенеді, бұл парниктік газдар шығарындыларының жоғары деңгейіне алып келеді. Ел үкіметі жасыл болашаққа көшу қажеттілігін түсінеді және осыған байланысты 2016 жылы Париж келісімін ратификациялады. БҰҰДБ Келісімге сәйкес өз міндеттемелерін орындауда үкіметті белсенді түрде қолдайды.
Парниктік газдар шығарындыларын азайту, энергия тиімділігін арттыру және энергетика секторын дамыту қажеттілігі жағдайында Қазақстан энергия үнемдеу саласындағы сын-қатерлерге тап болуда. Қолданыстағы жылу электр станцияларының қуаттылығының жетіспеушілігі, шағын және орта бизнестің «жасыл» жобаларын субсидиялау үшін аралас қаржы құралдарының жетіспеушілігі, меншікті кепілмен қамтамасыз етудің тапшылығы, кредит бойынша жоғары пайыздар және т.б. негізгі кедергілер болып табылады.
Тоғыз жылдық жоба шеңберінде БҰҰДБ сарапшылары қаржы тетіктерін әзірледі және енгізді, сондай-ақ әртүрлі секторларда, соның ішінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (ТКШ) секторында энергия тиімді технологияларды қолдана отырып, көрсету мақсатындағы жобаларды іске асырды.
Бұл жоба «жасыл» қаржыландыру нарығын жақсартуға ықпал етті және «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ арқылы жеке инвестицияларды тартты. БҰҰДБ-мен ынтымақтастық нәтижесінде 3.9 миллиард теңге сомасына 50 жобаға қолдау көрсетілді, ал «жасыл» бастамаларды қолдаудың жиынтық көлемінде бүгінгі таңда Қор 190 миллиард теңгеден астам сомаға өзінің жеке қаржы құралдарымен 130-ға жуық «жасыл» жобаларға көмек көрсетті.
Қазақстанның тұрғын үй секторы жылу мен электр энергиясының негізгі тұтынушыларының бірі болып табылады және бұл парниктік газдар шығарындыларының деңгейіне едәуір әсер етеді
Қаржылық тетіктер
Қаржылық тетіктер барлық секторлар мен салалар үшін қолжетімді және донорлар қаржыландыратындығымен ерекшеленеді. Бұл тетіктер әдетте коммерциялық және жеңілдетілген қаржыландыруды біріктіреді. Коммерциялық бөлік қаржыландырудың жалпы көлемін арттырады, ал жеңілдік бөлігі жобаларды инвестициялау үшін тартымды етеді.
Энергия-сервис моделінде энергия-сервистік компания (ЭСКО) түріндегі шағын және орта бизнес шешуші рөл атқарады. ЭСКО энергияны үнемдейтін жобаларға инвестиция салады, содан кейін салынған қаражатты осы жобаларды жүзеге асыру нәтижесінде үнемдеу арқылы қайтарады және әрі қарай бұл цикл қайталанады. Тұтынушылар өз кезегінде әдеттегі төлемдерді төлеуді жалғастыруда, ал үнемдеу орнатылған жабдықтың құнын жабады. Инвестиция толығымен қайтарылғаннан кейін барлық үнемдеу тұтынушыларға беріледі.
Осындай қаржылық модель тұрғын үйді жаңарту үшін бизнес, үй иелері және жергілікті билік арасындағы ынтымақтастықты білдіреді. Мысалы, ЭСКО – қабырғаларды қалыңдатады, ішкі жүйелер мен желілерді жөндеуді, автоматтандырылған жылу пунктін орнатуды, пәтер иелері – шатырды жөндеу және қалыңдату, кіреберістерді жөндеу, ал әкімдік – аумақты абаттандыру, жылу және кәріз желілерін ауыстыру, көгалдандыру, нөсер кәрізі және т.б. өзіне алады. Тұрғындардың инвестициялары энергия сервистік келісімшарт моделі бойынша энергияны үнемдеу арқылы қайтарылады.
Осылайша, қаржылық тетіктер инвесторларға қаржылық жүктемені азайтып қана қоймайды, сонымен қатар ұзақ мерзімді үнемдеуді қамтамасыз ету және жылжымайтын мүлік құнын арттыру арқылы энергия тиімділігіне қосымша инвестицияларды ынталандырады.
Жоба жергілікті қоғамдастырдың өмір сүру сапасын жақсартуға және оларға салауатты және тұрақты орта құруға ықпал етті
Көрсету мақсатындағы жобалар
Қазақстанда тұрғын үй қорын жылумен және электрмен жабдықтау секторындағы парниктік газдар шығарындыларының жартысынан көбі үй-жайларды жылытуға тиесілі. Тұрғын үй-коммуналдық сектор Қазақстан Республикасы экономикасының энергияны көп қажет ететін салаларының қатарына жатады. Энергияны түпкілікті тұтыну құрылымында оның үлесі электр энергиясының шамамен 17 пайызын және жылу энергиясының 47 пайызынан астамын құрайды.
2022 жылғы жағдай бойынша қалалық көпқабатты үйлердің 82 пайызы және ауылдық жерлердегі көпқабатты үйлердің 67 пайызға жуығы орталықтандырылған жылытуға қосылған. Жылудың көп бөлігі қазба отындарын тікелей жағу арқылы немесе шағын қазандықтарда өндіріледі. Ауылдық жерлерде жылудың көп бөлігі көмір жағу арқылы өндіріледі.
Сараптамалық бағалаулар бойынша 300.000-нан астам көппәтерлі үйлердің 60.000-ға жуығы заманауи талаптарға сай келмейді және энергия тиімді жаңғыртуды қажет ететін жылу техникалық сипаттамаларына ие. БҰҰДБ мәліметтері бойынша көппәтерлі тұрғын үй секторы үшін энергия тиімділігін инвестициялау талабы шамамен 15 миллиард АҚШ долларын құрайды.
Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде энергия тиімділігі саласындағы жобаларды пилоттау шеңберінде шағын және орта бизнестің 50 жобасы қаржылай қолдау алды. Іске асырылған төмен көміртекті жобалар нәтижесінде энергияны үнемдеуден парниктік газдар шығарындыларының қысқартылған және алдын алынған жалпы көлемі жобалардың өмірлік циклі үшін шамамен 1.1 тонна СО2 құрады. Жалпылай алғанда жобаны іске асыру 311.799 адамның, оның ішінде: 148.928 әйелдің, 129.953 ер адамның және 32.918 баланың өмір сүру сапасын жақсартуға, саламатты және орнықты орта құруға ықпал етті.
Энергия тиімді технологиялар
Энергия тиімді технологияларды енгізу мысалдары
Солтүстік Қазақстан облысы Бескөл ауылының мектеп-колледжінде биомассадағы қазандықты орнату мен жылумен жабдықтаудың барлық жүйесін жаңғырту жылыту шығындарына жылына 12 миллион теңгеден астам үнемдеуге және парниктік газдар эмиссиясын жылына 1.233 тонна СО2 төмендетуге (жобаның өмірлік циклі үшін 30.825 тонна СО2) мүмкіндік берді.
Солтүстік Қазақстан облысындағы Бескөл мектеп-колледжіндегі биомасса қазандығы
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/ Андрей Воловик
Ақмола облысының Зеренді кентінде жылумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту, сондай-ақ гелиоколлекторларды қосу есебінен отын мен электр энергиясына шығындар жылына 2.4 миллион теңгеден анағұрлым төмендеді, ал парниктік газдар шығарындыларының төмендеуі жылына 290 тоннадан астам СО2 құрады.
«Парус» балалар сауықтыру орталығы, Ақмола облысының Зеренді кенті, Қазақстан
Көппәтерлі тұрғын үйлерде энергия тиімді технологияларды енгізудің табысты мысалдарын Теміртау және Астана қалаларындағы пилоттық жобалар көрсетеді. Астана қаласындағы пилоттық үйлердің энергия тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру нәтижесінде жылдық жылу тұтыну 31.3 пайызға төмендеді, жалпы үй қажеттіліктеріне жылдық электр тұтыну 71 пайызға төмендеді, парниктік газдар шығарындыларының қысқаруы жылына 604 тонна СО2 құрады және коммуналдық қызметтер үшін ақшалай қаражатты үнемдеу жылына 2.9 миллион теңгеге жуық қаражатты құрады. Пилоттық тоқсанда орнатылған жабдықтар мен өткізілген іс-шаралардың өмірлік циклі үшін есептегенде парниктік газдар шығарындыларының азаюы жылына шамамен 12.4 мың тонна СО2 жетеді. Теміртау қаласындағы пилоттық жобаның нәтижесінде парниктік шығарындыларды қысқарту жылына 197 тонна СО2 құрайды.
Астана қаласындағы көппәтерлі тұрғын үйлердегі энергия тиімді жаңғырту бойынша пилоттық жобасы
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/Саламат Аязбай (1-3)/Джулия Пулатова (4)
Ұсынымдар
Жаһандық климаттық өзгерістер, экономикалық және саяси сын-қатерлер Қазақстаннан оның экономикасын декарбонизациялауды жеделдетуді талап етеді. Елдің стратегиясына сәйкес, көміртекті бейтараптық мақсаттарына жету үшін төмен көміртекті технологияларға айтарлықтай инвестиция қажет. Қажетті инвестициялардың көлемі 610 миллиард долларға бағаланады, оның 96 пайызы жеке сектордан түсуі керек, ал мемлекеттік инвестициялар шамамен төрт пайызды құрайды.
Тоғыз жылдық жобаның нәтижелері бойынша БҰҰДБ сарапшылары жылыту және ыстық сумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту жөніндегі жобаларды қаржыландыру мүмкіндіктерін кеңейту үшін бірқатар ұсынымдар берді, олар:
Энергия қажеттіліктерін түсіну үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарында зерттеулер жүргізу, мемлекеттік жобалармен ЭСКО жұмыс істеу үшін заңнамаға өзгерістер енгізу, облигациялар арқылы акционерлік қаржыландыруды құру және қаржыландырудың жаңа тетіктерін енгізу арқылы жылыту мен ыстық суды жаңарту жобалары үшін ЭСКО және қызмет жеткізушілерін қаржыландыруды ұлғайту.
ЭСКО нарығын дамыту: ЭСКО мен қызмет көрсетушілердің жетіспеушілігін ескере отырып, қолданыстағы ЭСКО-ны субсидиялау, Қазақстанда ТКШ орталығының рөлін нығайту, ЭСКО арасындағы ынтымақтастықты қолдау және энергия тиімділігі туралы хабардарлықты арттыру ұсынылады.
Бағалау және мониторинг: аудиторларды сертификаттауды және шығарындыларды азайту сертификаттары нарығын құруды қоса алғанда, парниктік газдар шығарындыларын бағалау және бақылау жүйесін дамытуға 2 жылдан 4 жылға дейін уақыт беру ұсынылады.
Техникалық көмек: энергия тиімділігін арттыру үшін көппәтерлі тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттарда теңгерімді жылыту жүйелерін енгізуде техникалық көмек көрсету жоспарлануда.
