Климат жана айлана-чөйрө

Кыргызстандын аймагында эки миңден ашык тоолуу көл бар. Алардын 368и жарылуу коркунучу бар деп классификацияланган. Калкты табигый кырсыктардан коргоо үчүн мындай көрүнүштөрдү убагында алдын ала айтуу керек. Кыргызстанда Бириккен Улуттар Уюмунун Өнүктүрүү программасынын (БУУӨП) колдоосу менен көйгөйдү чечүүгө жасалма интеллект тартылган. БУУнун жаңылыктар кызматынан Антон Успенский Кыргызстандагы БУУӨПтүн кесиптештеринен жана өкмөт өкүлдөрүнөн бул долбоорлор тууралуу сурады.

Жасалма Интеллект жана кырсык тобокелдиктерин башкаруу

БУУӨПтүн Кыргыз Республикасындагы Туруктуу өкүлү Александра Соловьева жасалма интеллектти колдонуу менен акыркы технологияларга негизделген эки жаңы программа тууралуу айтып берди. «Биздин Өзгөчө кырдаалдар министрлиги менен биргеликте ишке ашырып жаткан долбоор мөңгү көлдөрүнүн жарылуусуна мониторинг жүргүзүү боюнча бирдиктүү маалыматтык системаны ишке ашырууга жардам берет. Жасалма интеллект, тиешелүүлүгүнө жараша, мөңгү көлдөрүнүн жарылуусун жана жер көчкүлөрүн көзөмөлдөө жана алдын ала билүү үчүн машинаны үйрөнүү жана алгоритмдерди колдонуу менен кырсык тобокелдиктерин башкарууга жардам берет. Система ошондой эле бийлик органдарына жана жарандарга мүмкүн болуучу коркунучтар тууралуу маалымат берүүгө жардам берет», - деди ал. 

Жарылып кетүү коркунучу бар мөңгү көлдөр

Кыргызстандын өзгөчө кырдаалдар министрлигинин мониторинг жана болжолдоо департаментинин директору Даурбек Сакыев БУУнун жаңылыктар кызматы менен маегинде иш үч багыт боюнча жүргүзүлгөндүгүн түшүндүрдү: табигый кырсыктар учурундагы иш-аракеттердин улуттук планын иштеп чыгуу, мөңгүлүү көлдөрдүн үзүлүшүнөн тобокелдиктерди башкаруу боюнча потенциалды чыңдоо жана жергиликтүү деңгээлде калкты коргоо тутумун модернизациялоо, анын ичинде селди буруучу каналдарды жаңыртуу жана бекемдөө эсебинен.

«Биздин аймакта 2000ден ашуун бийик тоолуу көлдөр бар. Алардын ичинен 368 бийик тоолуу мөңгүлүү көлдөр кооптуу категорияга кирет, – деп баса белгиледи Сакыев. – Башкача айтканда, көп суу жылдарга жараша, мөңгүлөрдүн интенсивдүү эришинен көлдөр пайда болот жана алар толуп калат. Эгер бул көлдөр ашып кеткен учурда жарылып кетсе, катастрофалык селдер пайда болот. Кыргызстанда мындай учурлар аз эмес. Климаттын акыркы өзгөрүүлөрүнө, температуранын глобалдык көтөрүлүшүнө жана Кыргызстан аймагындагы мөңгүлөрдүн деградациясына байланыштуу бул коркунуч өсүп жатат. Жаңы көлдөр пайда болуп, инфраструктурага жана калктуу конуштарга, жалпы эле биздин жарандарга коркунуч туудурууда».

Климаттын өзгөрүшү

Эксперттин айтымында, илимпоздордун божомолуна ылайык, алдыдагы 50 жылда табигый кырсыктар көбөйө берет. «Бизди өзгөчө кырдаалдар, табигый кырсыктар боюнча өзгөрүүлөр күтүп жатат. Башкача айтканда, табигый кырсыктардын саны көбөйөт, анын ичинде криосфера менен гляциология аймагы менен байланышкан кырсыктар. Ошондуктан биз бул маселени БУУӨП менен биргеликте чечүүнү баштадык», – деп кошумчалады ал.

Даурбек Сакыевдин айтымында, жасалма интеллект спутник сүрөттөрүнө таянып, суунун деңгээлинин көтөрүлүшүн божомолдойт жана кырдаал кооптондуруучу болгон учурда, Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин кызматкерлерине сигнал берет.

Жасалма Интеллекттин Жардамы

«Бул программа, бул модуль, бизге автоматтык режимде, космостон алынган сүрөттөрдүн маалыматтарын колдонуу менен, глобалдык климаттык моделдерди колдонуу менен республиканын аймагындагы көлдөр боюнча маалымат алууга, алардын толушун атайын картографиялык инструменттердин жардамы менен автоматтык түрдө баалоого мүмкүндүк берет: бул көлдүн бетинин аянтын баалоо жана ретроспективдик анализ жүргүзүү – мурунку жылдардагы архивдик сүрөттөрдү жана көлдүн бетинин аянтын салыштыруу», – деди ал. «Система белгилүү бир эсептөөлөрдү жүргүзөт жана операторго, адиске сигнал берет. Ал маалымат алып, биздин жооп кайтаруу кызматтарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына өткөрүп берет. Система көлдүн ачылышы болушу мүмкүн экендиги жөнүндө маалымат берет, ошондуктан биз даярданып, божомолдорду бере алабыз».

Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин өкүлүнүн белгилешендей, мындай ыкма Кыргызстанда биринчи жолу колдонулуп жатат. Буга чейин мөңгүлүү көлдөрдүн абалы тууралуу маалымат топтоо үчүн талаа изилдөөлөрүн жүргүзүүгө, тоолуу шарттарда жөө барып, көлдүн абалын жана дамбанын толуктугуна баа берүүгө туура келчү, же болбосо вертолет менен учуп өтүүлөр жүргүзүлчү, бул чоң каржылык чыгымдарды талап кылган. Эми бул абал өзгөрдү.

«Система өзү бул көлдөрдү таап, мурунку архивдик маалыматтар менен салыштырып, керектүү сүрөттөрдү таап, бизге алдын ала анализ берет. Андан кийин биз бул маалыматтарды текшерүү жана ырастоо үчүн тереңирээк анализ жүргүзөбүз. Биз атайын жердеги топту жөнөтөбүз же биздин адистер вертолет менен учуп барып, жеринде байкоо жүргүзүшөт. Бул БУУӨП долбоорунун алкагында, Япония өкмөтүнүн каржылоосу менен жүргүзүлгөн негизги иштер», – деп белгиледи Даурбек Сакыев.

Билим алмашуу

Кыргызстанда жаңы системаны киргизгенден кийин алынган тажрыйба башка өлкөлөргө да пайдалуу болот деп ишенишет жана бул иштеп чыгууларды Кыргызстандан тышкары колдонсо болот. Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин департаментинин директорунун айтымында, бул уникалдуу чечимге Тажикстан, Өзбекстан, Индонезия жана Непал сыяктуу башка өлкөлөр да кызыгуу билдиришкен. Бул пикирди өлкөдөгү БУУӨП бөлүмүнүн жетекчиси Александра Соловьева да бөлүшөт.

«Биздин долбоорлордо билим алмашуу элементи абдан маанилүү, анткени БУУӨП дүйнөлүк билимдер тармагы болуп саналат, бул жерде эксперттер менен алмашууга жана аларды жергиликтүү деңгээлге тартууга, ошондой эле жергиликтүү, улуттук деңгээлден башка өлкөлөр менен бөлүшүүгө болот», – деп ишенет ал.

Саламаттыкты сактоо системасында жасалма интеллектти колдонуу

Кыргызстанда БУУӨПтүн колдоосуна ээ болгон дагы бир демилге – жасалма интеллектти медицинада колдонуу. "Бул инновациялык санариптик чечим Глобалдык фонд тарабынан каржыланган биздин демилгебиздин алкагында, улуттук жана кургак учукка каршы программанын талабы боюнча иштелип чыкты жана колдонулду", – деди Соловьева. - Долбоор кургак учукка жана АИВге каршы көзөмөлдү күчөтүүгө багытталган. Бул жерде кургак учукка каршы күрөшүүнүн аймактык борборлору, ошондой эле Бишкек шаарындагы шаардык оорукана үчүн тогуз портативдүү рентген аппараты орнотулуп, пайдаланууга берилди. Алар жасалма интеллект функциясы менен жабдылган жана өпкөдөгү патологиялык өзгөрүүлөрдү тезирээк жана так аныктоого мүмкүндүк берет".

Бишкек шаардык кургак учукка каршы ооруканасынын башкы дарыгери Тамара Баялиева жаңылыктар кызматына берген маегинде инновациянын артыкчылыктарын айтып берди. "Жеңил машина менен жабдууларды алып келип, дароо рентген-экспертизаны жүргүзүүгө болот", - деди ал. – Бул аппарат өпкөдөгү өзгөрүүлөрдү, анын ичинде кургак учукту так аныктагандай программаланган. Мисалы, кургак учук ыктымалдыгы ушунчалык көп. Рентгенолог адистин муктаждыгы жок. Каалаган кызматкер, жада калса медайым да барып, жеринде рентгенге түшө алат. Кээ бир өзгөрүүлөрдү ачыкка чыгарышы мүмкүн. Бул абдан жакшы жардам".

Жакында эле Баялиева маалымдагандай, бул аппаратты колдонуу менен республиканын райондорунун биринде 266 адамдын ичинен активдүү кургак учук менен ооруган эки адамды аныктоого мүмкүн болду. "Алар заводдо, башка адамдардын арасында иштешкен. Эгер убагында аныкталбаса, анда [инфекция] андан ары жайылып кетмек", – деп кошумчалады ал.

Күнүнө 300 адамга чейин аппараттан өтө алышат. "Биз жада калса жүрөк патологиясын, өнөкөт обструктивдүү ооруларды, пневмонияны, өпкөнүн кандайдыр бир ооруларын аныктадык”, -деди башкы врач. 

Кыргызстандагы санариптештирүү

Кыргызстанда жасалма интеллектти колдонуу менен жаңы техникалык чечимдерди колдонуу келтирилген эки мисал менен эле чектелбейт. БУУӨПтүн өкүлчүлүгүнүн башчысынын айтымында, өлкөдө санариптештирүүнүн деңгээли тынымсыз өсүп жатат. "Эгерде биз Кыргызстандагы санариптик трансформацияны жана санариптик экономиканы карай турган болсок, анда Өкмөт тарабынан көп иштер жасалып жатканын жана мамлекеттик кызматтарды көрсөтүүнүн жетиштүү өнүккөн системалары бар экенин көрөбүз", – деп белгиледи Соловьева. - Башкача айтканда, биз улуттук деңгээлде санариптик экосистеманын болушу жөнүндө айтып жатабыз".

БУУӨП санариптик өнүктүрүү министрлиги жана башка бир катар министрликтер менен тыгыз кызматташат. "Санариптештирүү, албетте, ар кандай тармактарга тиешелүү", – деп түшүндүрдү БУУнун маалымат кызматы. "Бул жерде жасалма интеллект жана башка санариптик чечимдер санариптик ажырымды кыскартуу жана инклюзивдүүлүктү камсыз кылуу мүмкүнчүлүгүнө ээ экенин эске алып, санариптик системаны бекемдөө үчүн системалуу мамиле керек".