LocationsTadbirkor ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish orqali Oʻzbekistonda agrobiznes kelajagini oʻzgartirish
18-December, 2023
ADOMAX egasi va asoschisi Dildora Olimova (o'ngda) va uning maslahatchisi va yordamchisi Rahmanova Ziyoda (chapda) qishloq xo'jaligi dalasida mosh nomi bilan mashhur bo'lgan vigna radiata hosilini ko'zdan kechirmoqda. Dukkaklilar oilasiga mansub, tolaga, vitaminlarga, oqsillarga, minerallarga, antioksidantlarga, fitoestrogenlarga boy yashil loviya bo‘lganligi uchun so‘nggi yillarda O‘zbekistondan mosh eksporti sezilarli darajada oshdi. Eksportning o'sishi asosan Osiyo bozorlaridan, Xitoy, Koreya va Yaponiya kabi mamlakatlardan keladi, bu yerda u oshxona an'analarining umumiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu mamlakatlar o‘zbek mosh loviyasining yuqori sifati va qiymatini tobora ko‘proq e’tirof etmoqda, bu esa O‘zbekistonning yetkazib beruvchi sifatida paydo bo‘lishini tezlashtirmoqda.
Dildora Olimova Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi va O'zbekiston Ishbilarmon Ayollar Assotsiatsiyasi (Tadbirkor Ayol) tashabbusi bilan tadbirkor ayollarga qaratilgan ustozlik dasturi bilan tanishganida, u o'ziga to'g'ri kelgan imkoniyatni ko’rib qoldi. Ustozlik dasturi Farg‘ona vodiysidagi bir guruh tadbirkor ayollarni o‘z salohiyatini yuzaga chiqarish, qobiliyatini mustahkamlash, tadbirkorlik va savdoda ishtirok etishni rag‘batlantirish maqsadida birlashtirdi. U barqaror o‘sishni ta’minlovchi omil sifatida ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlab, yuqori eksport va ish o‘rinlari yaratish salohiyatiga ega bo‘lgan ustuvor qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar orqali yashil qiymat zanjirlariga e’tibor qaratadi.
Hozirda dasturning birinchi bosqichida qoʻllab-quvvatlangan oltita tadbirkordan biri boʻlgan Dildora uchun eksportga yoʻnaltirilgan qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga boʻlgan eʼtibor oʻzining biznes faoliyati va shaxsiy tarixi davomida bilgan ikki narsani birlashtirishni anglatardi. Axborot texnologiyalari bo'yicha tahsil olgan va katta biznes tajribasiga ega bo'lgan u ham dehqonchilik orqali tirikchilik qiladigan oiladan chiqqan. Farg‘ona vodiysida ulg‘ayib, bolaligidan o‘simliklar bilan ishlashni o‘rgangan. Ilgari oila issiqxonada sabzavot va ko‘katlar yetishtirib, mahsulotni o‘zlari yoki ba’zan boshqa vositachilar orqali mahalliy bozorlarda sotar edi.
Ammo uning bilimi uni boshqa martaba yo'llariga ham olib keldi. U nafaqat o‘qituvchi va xususiy repetitor bo‘lib ishlagan, balki mamlakatda axborot texnologiyalari o‘quv markazini boshqarib, bir muddat biznes egasi sifatida ham ishlagan. Covid-19 pandemiyasi markazga zarba berdi va uning kelajak istiqbollarini xira qildi. Shunday qilib, Dildora biznesini sotdi va keyin nima bo'lishi haqida o'ylay boshladi.
Bu savolga uning Ishbilarmon ayollar assotsiatsiyasiga a'zoligi orqali javob berildi. U yerda u, shuningdek, Assotsiatsiya va BMT Taraqqiyot dasturining “Markaziy Osiyoda savdoga ko’maklashish” loyihasi taklif qilayotgan yangi murabbiylik imkoniyati bilan tanishdi. Dastur g‘oyalarni inkubatsiya qilish va ularni amalga oshirish uchun biznes bilimlarini olishga qaratilgan murabbiylik dasturi orqali tadbirkor ayollarni birlashtirdi, bunda yuqori qo‘shimcha qiymatli eksport mahsulotlari manbasiga aylanishi mumkin bo‘lgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga alohida e’tibor qaratildi. Bu tadbirkorlardan mahalliy qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, o'z mahsulotlarini yetkazib berish bo'yicha kichik mahalliy fermerlar bilan aloqalar o'rnatish va shartnomalar tuzish haqidagi tushunchalarini bog'lashni talab qildi. Ammo bu ularning tashqi bozorlar va ularning ehtiyojlari bilan faol munosabatda bo'lishlarini ham anglatardi.
Demak, Dildora uchun bu qishloq xo‘jaligi bilimlarini ishbilarmonlik bilan uyg‘unlashtirishni anglatardi. Dastur unga yangi ko'nikmalarni o'rganishi va o'z g'oyalarini takrorlashi va rivojlantirishi uchun sharoit yaratdi. Natijada, uning dastur bo'yicha o'qishi o'zining yangi kompaniyasi ADOMAX uchun biznes-rejalarni yaratish bilan yakunlandi. Bu ustozlik dasturida ustuvor ahamiyatga ega bo'lgan ekologik toza va qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan loviya mahsulotlarini qayta ishlash va qadoqlashga ixtisoslashgan kichik korxona. Uning uchun mosh sotish qarori ancha strategik edi. Namangan viloyatida mahalliy dehqonlar bilan shartnomalar tuzish va ta’minotning buzilmasligini ta’minlash imkoniyati ko‘proq edi.
ADOMAXni yerdan olib tashlash uchun ko'p ish qilish kerak edi. Ammo Dildoraning ta'kidlashicha, mentorlik dasturi uning biznesdagi mavjud bilimlarini sezilarli darajada kengaytirib, uni yanada nozik ko'nikmalar bilan to'ldirgan. Dasturdan oldin va keyin nima qila olganini taqqoslab, u buni taassurotli taraqqiyot deb hisoblaydi.
Sanoat zonasida kichik uchastka sotib olgandan so'ng, obyekt uchun infratuzilmani yaratish kerak edi. Ustaxona uchun angar, shuningdek, xodimlar uchun ijtimoiy maydon qurildi. Ayni damda korxonada 3 kishiga ish o‘rni yaratildi, biroq biznes kengaygan sari ular yana ko‘payishi aniq. Moshni qayta ishlash uskunalarini yig'ish Finlyandiya hukumati tomonidan moliyalashtirilgan BMT Taraqqiyot dasturining Markaziy Osiyoda savdoga ko'maklashish loyihasi Dildoraning ustozlik dasturida muvaffaqiyat qozonganidan so'ng ishga tushdi. BMTTD tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan uskunalar mosh loviyalarini saralaydi, tozalaydi va qadoqlaydi, bu esa fermerlardan mosh loviya sotib olishdan tortib iste’molchilarga yetkazib berishgacha bo‘lgan jarayonni osonlashtiradi. “ADOMAX” kompaniyasi viloyatdagi 10 nafar fermer bilan shartnoma tuzib, kelajakda o‘zlari yetishtirib, mosh yetishtirishni rejalashtirgan.
Elektr ta'minoti yana bir muhim masala edi va ADOMAX yanada ekologik toza variantni tanladi va quyosh panellarini o'rnatdi. Panellar obyektni ishlatish uchun zarur bo'lgan katta miqdordagi energiyani ta'minlaydi. Kompyuterlar, muzlatgichlar, qadoqlash mashinalari va boshqa ko'plab elektron qurilmalar quyosh energiyasidan foydalanadi. Ba'zi boshqa uskunalar hali ham texnik zarurat tufayli tarmoqdan elektr energiyasini talab qiladi, masalan, saralash mashinasi. Biroq, qayta tiklanadigan energiya manbalari endi obyekt infratuzilmasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Albatta, dastur orqali ustozlik qilish yoki Aid for Trade loyihasining keyingi moliyaviy yordami Dildorani nafaqat biznes ko'nikmalarini egallashga undadi. "Men yanada ilhomlanganman va o'zimga ishonaman", deydi u dasturning hissasi haqida o'ylab. Tadbirkor ayollarning malakasini oshirish va muloqotni yo‘lga qo‘yish dasturi bilan rag‘batlantirilgan bilim va tajriba almashish uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatishi va institutsionalizatsiyasi ko‘zda tutilgan. Dildora ham faol ishtirokchi. O‘tgan yili u benefisiar bo‘lgan bo‘lsa, bu yil biznesga oid amaliy va nazariy bilimlarini ommalashtirish, O‘zbekistondagi tadbirkor ayollarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish imkoniyatidan unumli foydalanib, ustoz bo‘ldi. "Umuman olganda, bu juda ijobiy tajriba va bunday dasturlarda ishtirok etish, albatta, gender tengligini targ'ib qilish uchun yaxshi imkoniyatdir."
Mentorlik dasturining so‘nggi bosqichida Dildora yangi kogortadan 25 nafar ishtirokchi (shogird) bilan muloqot qilish va ularga ustozlik qilish imkoniyatini topdi, ulardan biri yaqinda Dildora kabi moshni qayta ishlash va eksport qilish loyihasini amalga oshirib dasturning benefisiarlaridan biriga aylandi. Dastur tomonidan taklif etilayotgan ustozlik ayollar tadbirkorligini rag'batlantirish va ayollarning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirishga ko'maklashuvchi multiplikativ samarani va'da qiladi.
Dildoraning biznesdagi yo'li uzoq bo'lib tuyulishi mumkin, ammo u optimistik ruhda va bu masofani tezda bosib o'tishga qaror qildi. Hozirda uning mahsulotlari mahalliy bozorlarda sotilayotgan bo'lsa-da, u tashqi bozorlarni kengaytirish bo'yicha o'zining asl g'oyasini amalga oshirishga tayyor. Hozirda ishlab chiqarishni xalqaro sifat standartlari va ko‘plab eksport bozorlari uchun zarur bo‘lgan sertifikatlarga moslashtirish rejalashtirilgan. Mosh qiymat zanjirlari O'zbekistonda qo'shilgan qiymatli qishloq xo'jaligi mahsulotlarining o'sib borayotgan portfelining bir qismini tashkil etuvchi eksport orqali barqaror daromad/tirikchilik uchun yuqori salohiyatga ega. Aid for Trade tomonidan doimiy ravishda qo'llab-quvvatlanadigan tadbirkor ayollarning ilhomlantiruvchi qat'iyati ushbu qiymat zanjiri imkoniyatlaridan to'liq foydalanish uchun kalit hisoblanadi.
Oʻzbekistonda mosh yetishtirish asosan dukkakli ekinlarni yetishtirish uchun qulay agroiqlim sharoitiga ega boʻlgan hududlarda jamlangan. Oʻzbekistonda mosh yetishtirish uchun eng qulay sharoitlar Jizzax, Toshkent va Namangan shaharlaridir. 2022-yilda O‘zbekiston umumiy qiymati 98,5 million dollardan ortiq bo‘lgan qariyb 127 ming tonna mosh eksport qildi. O'zbek moshining eksport salohiyati haqida qo’shimcha ma'lumotni 2021-yilda BMTTDning Markaziy Osiyoda Savdoga Yordam va ITC (Xalqaro Savdo Markazi) tomonidan ishga tushirilgan, Markaziy Osiyoda ustuvor qoʻshilgan qiymatli mahsulotlar va eksport salohiyati uchun ochiq axborot platformasi CATI portali Miqdoriy eksport varaqasi (QEF)dan olishingiz mumkin.
O‘zbekistonda 2012-yildan buyon Finlyandiya hukumati tomonidan moliyalashtirilgan “Markaziy Osiyoda savdoga ko‘mak” loyihasi amalga oshirilmoqda. Loyihaning to‘rtinchi bosqichi to‘rtta tanlangan qiymat zanjiriga qaratilgan: quritilgan meva va yong‘oq aralashmasi; yeryong'oq va yeryong'oq yog'i; mosh loviya; dukkaklilar; murabbo, jele va meva pyuresi. Ushbu ustuvor qiymat zanjirlari ularning ishlab chiqarilishi O‘zbekistonning tabiiy va ekologik resurslaridan barqaror foydalanish, ayni paytda hajmini oshirish, sifatini oshirish, eksport hajmini oshirish va barcha, ayniqsa, ayollar uchun yangi munosib ish o‘rinlarini yaratish imkonini berishi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun tanlandi. AfT loyihasining asosiy maqsadi iqtisodiy diversifikatsiya va COVID-19 va boshqa tashqi zarbalar tufayli paydo bo’lgan yangi tendentsiyalarga moslashish orqali yashil qiymat zanjirlarini rivojlantirish, iqtisodiy raqobatbardoshlikni oshirish va barqaror, xavfsiz va gender sezgir iqtisodiy tuzilmalarni yaratish orqali Markaziy Osiyo mamlakatlarini inklyuziv va barqaror o'sishni rag'batlantirishda qo'llab-quvvatlashdan iborat.
“It is overall a very positive experience, and participating in such programmes is definitely a good opportunity to promote gender equality.”Dildora Olimova
Related
content
content
