Қазақстандық пейзаждың кез келген ашық хаты оның фирмалық шексіз және кең жайылымдарынсыз толық болмас еді. 2021 жылы жайылымдар мен шалғындар Қазақстанның жалпы жер көлемінің 63,7 пайызын немесе 186.7 млн гектарды құрады. Сондықтан Қазақстандағы аграрлық сектор елдің өнеркәсіптік және экономикалық өзегі болып қала беретіні, онда халықтың жартысына жуығы жұмыс істейтіні ғажайып емес. Дегенмен, ол экологиялық және экономикалық күйзелістерге осал болып қала береді. Сондықтан фермерлер мен фермерлік қожалықтарды қолдау және оларды жерді қалпына келтіру, тозаңдандырғыштарды қорғау және тұрақты ауыл шаруашылығын дамыту мәселелерінде дұрыс жолға салу маңызды.

Қазақстанда тозаңдатқыштарды сақтау және жерлерді қалпына келтіру мәселелерінде фермерлерді оқыту мақсатында ғалымдарды, практиктерді және бағдарлама әзірлеушілерді біріктіретін BEST Solution Fund қоры жұмыс істейді. Қаражат БҰҰ Даму бағдарламасының (БҰҰДБ), ЮНЕП бірлескен бастамасының, Қоршаған ортаны қорғау мониторингінің дүниежүзілік орталығының және ЮНЕСКО-ның Биоалуантүрлілік және экожүйелік қызметтер желісі (BAS-Net) арқылы беріледі. Желіні Германия үкіметі және SwedBio Биоалуантүрлілік пен экожүйелік қызметтер жөніндегі үкіметаралық ғылыми-саяси тұғырнаманың жаһандық, өңірлік және тақырыптық бағалауларының нәтижелері негізінде жер-жерлерде нақты шешімдерді әзірлеу үшін қаржыландырады.

Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері Бақтияр Садықов соңғы бірнеше онжылдықта фермерлік қоғамдастықтардың қалай дамығанын айтады. «Бұрын бізде колхоздар мен совхоздар болған кезде өндірістік процесті басқаратын мамандар тобы болатын. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінен кейінгі аграрлық реформаның басталуымен көптеген адамдар фермерлерге айналды. Тиісінше, жер ресурстарын  және ауылшаруашылық бизнесін басқаруға қатысты қосымша ұсынымдарға сұраныс үнемі өсіп келеді. Бүгінгі таңда фермерлерге қандай дақылдарды өсіру, зиянкестермен қалай күресу және ауылшаруашылықты жүргізудің жойқын әдістерін қалай шектеу туралы ұсынымдар қажет».

Жоба шеңберінде фермерлерді, ғалымдар мен саясаткерлерді хабардар ету және оқыту жөніндегі іс-шаралар айтарлықтай нәтиже берді. 700-ден астам фермер жайылымдарды тиімді егу және оларды басқару, жемшөп құндылығы жоғары дақылдарды өсіру, мал шаруашылығын басқаруды жақсарту және жер ресурстарын тұрақты басқарудың басқа әдістері сияқты жер өнімділігін арттыру жөніндегі семинарлардың арқасында кірістерін 30-79 пайызға арттырды. Алматы және Қостанай облыстарында 19 фермерлік шаруашылық орман питомнигінде халықтың осал топтары, оның ішінде әйелдер мен мәжбүрлі қоныс аударғандар үшін 300-ден астам жұмыс орнын ашты. Тозаңдануға негізделген және химиялық пестицидтер мен тыңайтқыштарды болдырмайтын органикалық егіншіліктің жаңа әдістері ауадағы, топырақтағы және судағы қауіпті ластағыштардың деңгейін төмендетуге мүмкіндік берді.

Балды жасыл конвейер: 3-1-де шешімі

«Биоалуантүрлілікті және экожүйелік қызметтерді басқарудың тиімді практикалары (BES-Net)» жобасы шеңберінде «Жасыл балды конвейер» деп аталатын тәсіл әзірленді, ол үш негізгі функцияны орындайды: жер ресурстарын сақтау, мал мен аралардың тұрақты азығын қамтамасыз ету және тозаңдатқыштарды қолдау. Қарапайым тілмен айтқанда, жасыл/балды конвейер тозаңды үздіксіз беруді қамтамасыз етеді және араларды далада тиімді ұстайды.

Жемдік шөптерді өсіру және ара шаруашылығы көбінесе ауыл шаруашылығының екі түрлі саласы ретінде қарастырылады, бірақ олардың симбиотикалық байланысы бір-бірін толықтырып, бал мен жемшөптің неғұрлым көп өндірілуіне әкелуі мүмкін. Оның үстіне, бұл тәсіл топырақты табиғи гумуспен және азот элементтерімен байытады және тозаңдатқыштарға айқас тозаңдану бойынша өмірлік маңызды қызметпен айналысуға мүмкіндік береді.

Алматы облысының Түркімен ауданында жоба шеңберінде демонстрациялық учаске ұсынылды, онда тозаңдатқыштар үшін қолайлы бұршақ, алма және күнбағыс сияқты дақылдардың жанына жасыл шөптер жолағы отырғызылды. Жыл бойына жоғары нектар өнімділігі бар жасыл шөптерді осылай өсіру аралардың өнімділігін арттыруға ықпал етеді. Бұл әдіс жыл бойына аралардың белсенділігін сақтайды және балдың сапасы мен дәміне оң әсер етеді.

Бір шешім, көптеген артықшылықтар

Ұяның жанында бал базасының болуы ара шаруашылығының жетістігінің ең маңызды шарты болып табылады. Мұндай аралас егістік алқаптарды – дәнді дақылдар, бұршақ дақылдары мен бұталарды жан-жақты пайдалану фермерлерге жасыл шөпті жыл бойы мал азығы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Одан басқа, аралардың айқас тозаңдауы ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігін арттырады және олардың дәмдік және тауарлық қасиеттерін жақсартады. Мысалы, тозаңданғаннан кейін донниктің өнімділігі 50 пайызға, күнбағыс пен рапстың – 20–30 пайызға, алма ағаштарының өнімділігі – 17-30 пайызға өсті. Жемістер мен жидектерді аралар толығымен тозаңдандырған кезде өнімділік 30-50 пайызға артты. Әсері Алматы облысының басқа аудандарындағы көкөніс дақылдарында да байқалды.

Бұл әдіс климаттың өзгеруіне қарсы күреске де ықпал етеді. Қазақстанның мал шаруашылығы секторының зерттеушілері 2020 жылдан 2024 жылға дейінгі кезеңде жасыл конвейердің арқасында топырақ 6 млн. тонна СО2 экв. (жылына орта есеппен 1,2 млн тонна СО2) сіңіре алады деп есептеді. Өсірудің осы моделін 2026 жылдан бастап 2030 жылға дейінгі кезеңде пайдаланған кезде шығарындылар 60,5 млн/т СО2-эквивалентіне қысқарады (жылына орта есеппен 12,1 млн/т СО2).

Бұл әдістің артықшылығы - оның масштабталуы. «Бал алқабын құрайтын дақылдар міндетті түрде гектардағы белгілі бір алаңмен шектелмеуі керек. 40-50 мың гектар немесе одан да көп жерді түрлі дақылдармен егуге болады. Осындай ауқым болған жағдайда араларға жұмыс жеткілікті болады», - дейді Садықов.

Технологияларды неғұрылым үлкен әсер ету үшін пайдалану

BAS-Net және оның серіктестері үшін оқыту үздіксіз процесс болып табылады. Ұяларға іргелес бал учаскелерін жақсарту үшін липа, тал, каштан, шырғанақ және басқа да ағаш-бұта түрлері сияқты бал дақылдарын пайдалану қажет.  Оларды келесі жылға қайта егуге болатындай әр өсімдік үшін суару (өсімдік пен өңірге байланысты), жетілген гүлшоғырларды жинау, кептіру және бастыру сияқты айрықша агротехникалық әдістер қолданылуы керек.

Аралас немесе аралас себу маңызды: мысалы, басқа дақыл енді гүлдей бастаған кезде бір дақыл жинауды жоспарлаңыз. Осылайша, аралар жыл бойы бал әкелуі мүмкін. Ең дұрысы, араларда наурыздан қарашаның соңына дейін балшырындар мен тозаңдардың қоры болуы керек. Мұндай технологиялар мен әдістер зерттеушілер мен фермерлердің мүдделерін сәтті біріктіреді.

Одан бөлек, жыл бойы тұрақты өнім алу фермерлердің өздері үшін экономикалық жағынан тиімді және оларға өздеріне алған қаржылық міндеттемелерін барынша ерте төлеуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс фермерлерге субсидияларды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді, жыл бойы ауыл шаруашылығы өнімдеріне нарықтық бағалардың құбылмалылығын төмендетеді және экожүйелерді қалпында сақтайды. Осы технологияға қол жеткізе отырып, фермерлер тыңайған жерлерді өнімді ландшафттарға айналдыра алады, тұрақты өнім ала алады және дәстүрлі емес нарықтарға шығуды қоса алғанда, кіріс қоржынын әртараптандырады.

Жасыл балды конвейердің әлеуеті туралы айта отырып, БҰҰДБ-ның Биоалуантүрлілікті және экожүйелік қызметтерді басқарудың (BES-Net) тиімді практикалары жөніндегі жобасының техникалық кеңесшісі Фируз Ибрагимов мыналарды атап өтеді: «Жасыл конвейер жолағы барлық салаларда өз тиімділігін дәлелдеді. Ол жыл бойы ара шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттырады және ең бастысы, топырақтың тозуының алдын алып, биоалуантүрлілікті сақтауға үлес қосады. BAS-Net жобасы ғалымдар, саясат жасаушылар және қарапайым фермерлер бірлесіп жұмыс істей алатын, тәжірибе алмасатын және озық практикаларды кеңейтетін тұғырнаманы ұсынады».