Орнықты болашаққа қарай: Қазақстанның қалалық инновациялар және ШОБ мүмкіндіктерін кеңейту арқылы көміртекті бейтараптыққа барар жолы

2024 ж. 18 December
a group of people standing in a parking lot

Қазақстанның Ақтөбе қаласында орналасқан шатырдағы күн электр станциясы

Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/ Мадина Какимжанова

Біз жаһандық өзгерістердің жаңа дәуіріне аяқ бастық. Париж келісімінде қарастырылғандай, әлем жаһандық жылынуды индустрияға дейінгі деңгеймен салыстырғанда 1,5°C (2,7°F) дейін шектейтін жолмен ілгерілемеуде. Парниктік газдардың (ПГ) зиянды шығарындыларын азайту және жаһандық климаттық апаттың алдын алу үшін ағымдағы ұлттық міндеттемелер жеткіліксіз. Климаттың өзгеруіне қарсы көптеген ұлттық күш-жігер тек жекелеген секторларға бағытталған, бір-бірінен оқшауланған, жеткілікті өршіл емес және шығарындылардың елеулі үлесіне жауап беретін мемлекеттік емес мүшелер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын процеске тартпайды.

Қалалар әлемдік энергияның үштен екісін тұтынады және жаһандық ПГ шығарындыларының 70 пайызын өндіреді. 2030 жылға қарай қалалар биоәртүрлілік үшін жаһандық апаттардың негізгі аймақтарына белсенді түрде кеңейеді деп болжануда, бұл табиғи экожүйелер мен олардың қалалар үшін маңызды рөліне едәуір әсер етеді. Климаттық әсердің орталығында бола отырып, қалалар климаттың өзгеруінен және урбанизацияның жылдам, бақыланбайтын процесінен туындаған бірқатар қиындықтарға тап болады. Жаһандық температураның жоғарылауы ауа-райының күрт өзгеруіне әкелді, соның ішінде су тасқыны, дауыл, құрғақшылық және ыстық толқындар, бұл әсіресе қалаларға қатты әсер етеді. Мұның бәрі қалалық қызметтерге, тұрғын үйге, инфрақұрылымға, күнкөріске, экожүйеге, мәдени дәстүрлерге, тұрғындардың денсаулығы мен әл-ауқатына әсер етеді. Азық-түлік пен энергия бағасының өсуі бұл салдарды күшейтеді, яғни халықтың ең осал топтарына қатты әсер етеді. Ауа-райының қолайсыздығына тап болған бүкіл әлемдегі қалалар климаттың болатын әсеріне дайындалу және орнықты шешімдерді белсенді түрде іздеудің қосарлы міндетін шешеді. Алайда, жолда екі негізгі кедергі бар: ұлттық үкіметтермен ынтымақтастықтың жеткіліксіздігі және міндеттемелерді орындау үшін қаржылық ресурстарға қолжетімділіктің шектелуі. Климаттың өзгеруіне қарсы күресте шешуші рөл атқарғанына қарамастан, қалалар, елді мекендер мен облыстар тиімді климаттық шараларды жүзеге асыру үшін көбіне қажетті қаржылық ресурстарсыз қалуда.

Бүгінде үш миллиардтан астам адам климаттың өзгеруіне өте осал аудандарда тұрады, ал бір миллиардтан астам қала тұрғындары заңдастырылмаған құрылымдардағы елді мекендерде тұрады. Климаттың өзгеруінің салдары климаттық дағдарыстардан туындаған қоныс аудару мен көші-қон арқылы қала тұрғындарын көбейтіп қана қоймайды, сонымен қатар урбанизацияға байланысты әлеуметтік-экономикалық проблемаларды күшейтеді. Сонымен қатар, қалалар климаттың өзгеруіне негізгі үлес қосады, өйткені қалалық қызмет парниктік газдар шығарындыларының негізгі көзі болып табылады. 

2020 жылы Қазақстан 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу мақсатын жариялады. Жаңартылған ұлттық деңгейде айқындалатын салымда (ҰДАС) Қазақстан 2030 жылдың соңына қарай ПГ шығарындыларын базалық 1990 жылмен салыстырғанда 25 пайызға төмендету міндетін қойды. Ел технологияларды берудің халықаралық тетігіне қол жеткізуді жеңілдетуге, климаттық инвестицияларды қаржыландыруды және жаһандық зерттеулерге қатысуды ынталандыруға, перспективалы төмен көміртекті технологияларды дамытуға жәрдемдесуге және жергілікті мамандарды даярлау жөніндегі бастамаларды қолдауға ұмтылады. 

Энергетика секторындағы CO₂ шығарындыларының көп бөлігі көмір, мұнай және табиғи газ сияқты қазба отындарын электр энергиясын өндіруге немесе көлік пен техникаға отын ретінде пайдалануға байланысты болып отыр. Декарбонизация стратегиясы шеңберінде коммуналдық қызметтерге тарифтерді шығындардың өтелуін қамтамасыз ететін деңгейге жақындату жоспарлануда, бұл ретте мемлекет осал отбасыларға атаулы көмек көрсетеді. Бұл жаңартылатын энергия көздері мен энергияны үнемдейтін технологияларға жеке инвестицияларды ынталандыру арқылы елге климаттық мақсаттарға жетуге көмектеседі.

Жасыл экономикаға көшуге және энергия тиімділігін арттыруға байланысты міндеттерді шешу шағын және орта бизнестің (ШОБ) белсенді қатысуына тікелей байланысты. Ол үшін үкімет ШОБ үшін реттеуші кедергілерді азайтуға, бюджеттік шығыстардың тиімділігін және ШОБ-ты қолдаудың қолданыстағы тетіктерін арттыруға, сондай-ақ жоғары сапалы инфрақұрылымды және энергия тиімділігі бойынша мониторинг, есептілік және деректерді тексеру процестерін дамытуға міндеттенді. Үкімет сонымен қатар онжылдықтың соңына қарай ЖІӨ 33,5%-дан 40%-ға дейін ұлғайтуды мақсат етіп қойды. Шағын және орта бизнес, әсіресе энергияға қызмет көрсететін компаниялар (ЭСКО) және энергияны үнемдейтін жабдықтар мен басқару жүйелерін жеткізушілер/орнатушылар жыл сайын бүкіл ел бойынша жарықтандыру, жылыту және өнеркәсіптік технологиялар саласында көптеген жобаларды жүзеге асырады. Дегенмен, жылына жүздеген миллион долларға бағаланатын энергия тиімділігі саласындағы ШОБ-тың толық нарықтық әлеуеті іске асырылмаған күйінде қалып отыр, бұл экономикалық мүмкіндіктердің жоғалуына және парниктік газдар шығарындыларының азаюына қол жеткізбеуге алып келеді.

Сонымен қатар, Қазақстан жақында азаматтарға өз үйлерінде қуаты 200 киловатт (кВт) дейінгі күн электр станцияларын орнатуға мүмкіндік беретін жаңартылатын энергия көздері туралы заңға түзетулер қабылдады. Бұл ретте оларды тұтыну 15-20 кВт-тан аспайды деп бағаланады, ал артық энергияны жергілікті энергиямен жабдықтаушы ұйым арқылы ұлттық энергетикалық желіге сатуға болады. Жаңартылатын энергия көздерінен өндірілетін электр энергиясының үлесі 2030 жылға қарай 5 пайыздан 15 пайызға дейін артады деп күтілуде.

Қазақстанда «жасыл» инвестициялар үшін жағдай жасау өршіл мақсатқа – 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін басты мәнге ие. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің болжамы бойынша, бұл ауысу үшін алдағы төрт онжылдықта 610 миллиард АҚШ доллары көлемінде инвестиция қажет болады. Мемлекеттік қаржыландырудың едәуір бөлігі нормативтік және институционалдық базаны құру, сондай-ақ қаржылық және физикалық инфрақұрылымды дамыту үшін қажет болады. Жеке сектор барлық инвестициялардың 96 пайыздан астамын қосады деп күтілуде.

2014 жылы Қазақстан, Астана қаласына бірінші сапарым

Тоғыз жыл бұрын БҰҰДБ-ға жаңадан қызметке келген кезімде мен Астанада, Қазақстанда өткен алғашқы нұсқаушы семинарға қатыстым. Бұл Қазақстанның түрлі өңірлерінде жүзеге асырылып жатқан энергия тиімділігі жобасы бойынша бастапқы кездесу болды. Қазақстандағы БҰҰДБ Қазақстан Республикасының Үкіметімен серіктестікте және Жаһандық экологиялық қордың қаржылық қолдауымен «Төмен көміртекті даму үшін орнықты қалалар» жобасы арқылы декарбонизация бойынша күш-жігерге үлес қосты. Жоба аясында жаңартылатын энергия және энергия тиімділігі технологияларын енгізетін ШОБ-ты қолдау үшін арнайы құралдар әзірленді. Мақсаты қалалық инфрақұрылымда парниктік газдар шығарындыларын азайтуға ықпал ететін ШОБ іске асыратын жобаларды анықтау, сондай-ақ Өнеркәсіп және құрылыс министрлігімен, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ және коммерциялық банктермен бірлесіп осы жобаларды қолдаудың қаржылық тетіктерін әзірлеу және ұсыну болды.

2024 жылы Қазақстан, Астана қаласына екінші сапарым  
Фото: Қазақстандағы БҰҰДБ/ Батыр Әубәкіров 1-2, Джулия Пулатова 3, Саламат Аязбай 4-6

Осы жылы мен сол жобаның соңғы семинарына қатысу және оның ел мен әлем үшін күрделі кезеңдерде қол жеткізген нәтижелерін көру мәртебесіне ие болдым. Тоғыз жылдық жоба заңнаманы жетілдіруге және Қазақстандағы энергия тиімділігі мен энергия үнемдеу саласындағы жасыл қаржыландыру нарығын дамытуға ықпал етті. Жобаның барлық сәтті нәтижелерінің ішінде маған ұнайтын және ең шабыттандыратын жетістігім «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» арқылы ауқымды және инвестициялар тартылған жоба шеңберінде әзірленген қаржы құралдары болды. Жасыл технологияларды енгізетін пилоттық жобалар «Даму» қоры мен коммерциялық банктер арқылы БҰҰДБ-ның қолдауына ие болу үшін өтінімдер берді. Жылыту, электр энергиясы, сумен жабдықтау, жарықтандыру және басқалары сияқты қалалық инфрақұрылымда энергияны үнемдеуге ықпал ететін жобаларды жүзеге асыратын шағын және орта кәсіпорындар қаржы құралдарынан пайда көрді. Олар: (i) пайыздық мөлшерлемені жылдық 10 пайызға дейін субсидиялауды, бұл жеке сектор үшін қаржыландыру құнын төмендетуге мүмкіндік берді; (ii) негізгі борыштың 40 пайызына дейін (180 миллион теңгеге дейін) өтеуді қамтамасыз ететін негізгі борышқа субсидияны пайдаланды.

БҰҰДБ банктерден, инвесторлардан және/немесе қаржы институттарынан қаржыландыру алу үшін жеткілікті тартымды және сенімді инвестициялық мүмкіндіктер мен жобаларды құруда шешуші рөл атқарды. Жоба аясында шағын және орта кәсіпорындар іске асырған 50 жасыл жоба қолдау тапты, олардың жалпы құны 12.990.836 АҚШ долларын құрады. Бұл жобалардың нақты қаржылық, экономикалық және техникалық жоспарлары болды, олар банктер мен басқа инвесторларды тартты, сонымен қатар дәлелденген нәтижелер мен әсерлерді көрсетті. Жоба аясында әзірленген қаржы құралдарының көмегімен «Даму» қоры жалпы құны 231.5 миллиард теңгеден асатын 140-қа жуық жасыл жобаны қолдады.

Жоба сонымен қатар энергияны үнемдейтін технологияларды енгізу энергияны тұтынуды айтарлықтай төмендететінін және парниктік газдар шығарындыларын азайтатынын көрсетеді. Қолдау тапқан 50 жасыл жоба олардың өмірлік циклі үшін парниктік газдар шығарындыларын 1.108.652 тонна CO₂-ға қысқартуға қол жеткізді. Бұл технологияларға көше және ішкі жарықтандыру жүйелерін жақсарту, қазандықтар мен жылыту жүйелерін автоматтандырылған жылу пункттерімен жаңарту, ғимараттарды жылыту, желдету жүйелерін жетілдіру, күн панельдерін, коллекторларды, жылу сорғыларын және биомассадағы қатты отын қазандықтарын орнату кіреді. Қарапайымдылығы мен жылдам іске асырылуының арқасында бұл технологиялар тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, сауда, қоймалау, көлік және ауыл шаруашылығын қоса алғанда, әртүрлі секторларда белсенді қолданылады. Нәтижесінде 311.799 адам оларды пайдаланудан пайда көрді (148.928 әйел, 129.953 ер адам және 32.918 бала).

Барлық енгізілген құралдар кеңінен таратылады, қайталанады, тәуекелдер мен шығындарды азайтады, түпкілікті пайдаланушылар үшін процесті жеңілдетеді және орнықты экономикалық өсуге ықпал етеді. Қазақстандағы БҰҰДБ жаңа технологияларды игеруге және төмен көміртекті экономикаға халықаралық және ұлттық инвестицияларды тартуға қолдау көрсетуді жалғастыруда. Энергия тиімділігі, энергия үнемдеу және жаңартылатын энергия көздері технологияларын енгізу арқылы қоршаған ортаны сақтау саласындағы елеулі күш-жігер мен жетістіктердің арқасында Қазақстан төмен көміртекті даму саласындағы өз мақсаттарына қол жеткізуге және өзінің болашақтағы даму кезеңдерін айқындауға ұмтылады.