LocationsҒылымдағы әйелдер: Қаратау қорығындағы табиғатқа қамқорлық
2024 ж. 18 October
Оңтүстік Қазақстан-флора мен фаунаның эндемиктерінің қазынасы. Тау жоталары, далалар мен шөлейттер болып табылатын әртүрлі табиғи ландшафттар көптеген шақырымдарға созылып жатыр. Мұнда Қаратаудың таулы жоталарының жүрегінде Қазақстандағы ең жас қорық - Қаратау қорығы орналасқан. Оның аумағында әртүрлі өсімдіктер өседі және сирек кездесетін эндемикалық жануарлар: сүтқоректілер, құстар мен жәндіктер мекендейді.
Қаратау қорығы-Қазақстандағы ең жас қорық. 2016 жылдан бастап ол ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасының бөлігі болып табылады.
Сурет: Керегежайған Абдурасулова (1), Тамтөбе Жанатаев (2), Айтқұлова (3), Қазақстандағы БҰҰДБ/Айнура Сәлімбаева (4)
Қаратау қорығы елдің басқа табиғи аумақтарына қарағанда жабайы табиғатқа саяхат жасау үшін соншалықты танымал емес. Оның басты маңыздылығы - Қаратау жотасы мен басқа да іргелес ландшафттардың биоалуантүрлілігінің құнды түрлерін сақтау. Бұл миссияда Батыс Тянь-Шаньның аз зерттелген табиғи әлемін зерттейтін ғалымдар маңызды рөл атқарады. Осындай зерттеушілердің бірі, әлемге көбелектердің сирек кездесетін екі түрі - Turanana luisa және Plebejus cambar – ашқан ғажап ғалым-әйел Луиза Абдурасулова.
Луиза Абдурасулова – ғалым. Ол Қаратау қорығында 2004 жылдан бастап ғылыммен айналысады.
Луиза Қаратау қорығында 2004 жылы құрылған күннен бастап жұмыс жасайды. Ол ғылыми әлемде маңызды жаңалықтар ашумен қатар, сирек кездесетін эндемикалық флора мен фаунаны зерттейді, ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімін басқарады. Оның ғылымға деген құштарлығын жылдар бойы отбасы - жұбайы мен үш баласы қолдап келеді.
Әйел өзінің мамандығын таңдауын кездейсоқ емес деп айтады - балалық шақтың арманы оны табиғатты қорғауға әкелді. Луиза Қаратау тауларынан 17 км қашықтықта орналасқан Кентау қаласында туып-өскен, сондықтан ол осы аймақтың жерімен өте жақсы таныс.
«Мен Қаратаудың табиғатын бала кезімнен білемін. Ата - анамызбен тауға демалуға жиі баратынбыз, сол кезден бастап менің өсімдіктер мен жануарлар әлемін білуге деген қызығушылығым пайда болды», - дейді Луиза.
Экология бойынша магистр дәрежесін алғаннан кейін, Луиза 2004 жылы жаңа қорықта аға ғылыми қызметкер ретінде жұмыс істей бастайды.
2005 жылдан бастап Луизаның ғылыми-зерттеу қызметінің негізгі бағыты – оның үлкен құмарлығы болып табылатын энтомология болды. Омыртқасыз жануарлардың биоалуантүрлілігін зерттеуге қызығушылық Қаратау қорығының аумағына алғашқы ғылыми-зерттеу экспедициялары кезінде пайда болған.
Қаратау қорығы құрылғаннан кейінгі алғашқы жылдары сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төніп тұрған түрлерді зерттеу бағытында ғалымдарды тарту орталығына айналды. Луиза қорықтың коллекциялық қорын құру үшін энтомологиялық зерттеу әдістерін игеру, материалдарды жинау және оларды өңдеуге бағытталған энтомофаунаны жабдықтау процесіне қатысқан ізашарлардың қатарында болды.
Луиза ғылымдағы алғашқы жетістігін Зоология институтының жетекші ғалым–лепидоптерологы Александр Жданконың басшылығымен жасады. Мемлекеттік инспектор Қамбар Сәмбетовпен бірге Луиза сирек кездесетін көбелектердің екі түрін тапты, кейін олардың аттарымен аталды.
Луиза 20 жылға жуық уақыт бойы энтомологияны зерттейді және қорықта омыртқасыздардың жаңа түрлерін ашуда.
Бүгінде Луиза қорықтағы омыртқасыз жануарлардың биоәртүрлілігін зерттеуді белсенді түрде жалғастыруда. Ол қорық аумағындағы индикаторлық түрлердің мониторингі және олардың санын бағалау жөніндегі жұмысты басқарады, экспедицияларға қатысады, сондай-ақ энтомофаунаның жабдықталуын жүргізеді.
Луиза өз жұмысы туралы өте ынталы түрде айтады және қорықтың ғылыми-зерттеу жұмысындағы жетістіктерді мақтанышпен атайды. Шынында да, Луиза басқаратын ғылыми бөлім екі онжылдықта Қазақстанның биоалуантүрлілігі үшін маңызды нәтижелерді көрсете отырып, орасан зор жұмыс жасады. Қорықта Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктер мен омыртқасыз жануарлардың түрлері, сондай-ақ Қаратаудың бірқатар эндемикалық және реликті өкілдері табылды.
Луиза Абдурасулова мен Марал Жүзтаев Қаратау қорығындағы табиғи аумақтардың мониторингінде.
"20 жыл ішінде біз ғылымда жоғары нәтижелерге қол жеткіздік. Маңызды жетістіктердің қатарында: энтомологияда жәндіктердің тоғыз жаңа түрін табу, 40 эндемикалық омыртқасыздарды анықтау, олардың 20 түрі Қаратау эндемасы. Қаратау үшін жәндіктердің 136 түрі алғаш рет анықталғанын, Қазақстанның оңтүстік өңірінің фаунасы үшін бес түрі анықталғанын атап өту маңызды", -дейді Луиза.
Жалпы, Қаратау қорығының 20 жылдық қызметінде сирек кездесетін түрлерді сақтауда оң үрдіс байқалады. 21 ғасырдың басына дейін жойылып кету алдында тұрған эндемик - Қаратау арқарының популяциясын қалпына келтіру маңызды жетістік болып табылады. Арқардың тіршілік ету ортасы Қаратау таулары болғандықтан, осы арқар популяциясын қалпына келтіру Қаратау қорығын құрудағы басты негіз болды, Арқар Қазақстанның Қызыл кітабына және Халықаралық табиғатты қорғау және табиғи ресурстар одағы (ХТҚО) Қызыл тізіміне сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түр ретінде енгізілген.
Қаратау арқары-Қазақстанның Қызыл кітабына және ХТҚО қызыл тізіміне сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түр ретінде енгізілген эндемик.
Қаратау қорығының жабайы табиғат үшін бірегей маңызы әлемдік деңгейде танылды. Ол 2016 жылдан бастап ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасының бөлігі болып табылады. Шағын қорық 34.400 гектар аумақты алып жатыр, сондықтан оның аумағын кеңейту мәселесі ұзақ уақыттан бері созылып келеді. Бұл ғылыми зерттеулерді дамытуға, Қаратау арқары мен басқа да жануарлардың тіршілік ету ортасын кеңейтуге негізделеді.
БҰҰ Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) Қазақстанда осы бағытта белсенді жұмыс жүргізді. БҰҰДБ және Қазақстан Үкіметі жобасы шеңберінде Жаһандық экологиялық қорды (ЖЭҚ) қаржыландыру кезінде алаңды 56.400 гектарға дейін кеңейтудің ғылыми негіздемесі дайындалды. Бұл Батыс Тянь-Шань флорасы мен фаунасының сирек кездесетін түрлерін сақтаудың маңызды нәтижесі.
Табиғатты зерттеу – Луизаның 20 жылдан бері келе жатқан кәсібі.
Луиза қорық алаңының кеңеюі оның жақын болашақта дамуына түрткі болады деп үміттенеді. Ол соңғы жылдары елдің туристік орталықтарының бірі болып табылатын көне Түркістан қаласына қорықтың жақын орналасуына байланысты экотуризмді дамытудың барлық алғышарттары бар екенін атап өтті. Алайда, бұл үшін қазірден бастап қорықта тиісті инфрақұрылым құру қажет: туристік соқпақтар мен маршруттарды жабдықтау, туристерге флора мен фауна туралы айтатын Визит-орталық ашу.
Бүгінде қорықта 44 қызметкер жұмыс істейді. Луиза өз әріптестерінің кәсібилігін және сүйікті ісіне жоғары берілгендігін атай отырып, олардың жұмысын жоғары бағалайды. Ұжым туралы айта отырып, ол ғылымдағы әйелдер елдің биоәртүрлілігін сақтауға үлкен үлес қосатынын атап өтті.
«Қорықтың ғылым бөлімінде мені қосқанда төрт әйел жұмыс жасаймыз. Біздің әрқайсымыз кәсіби біліктілігі жоғары және өз ісінің маманы болып табыламыз. Мен әйелдердің ер адамдармен тең дәрежеде ғылыми қызметпен айналысып, табиғатты қорғай алатынына сенемін. Және біз бұған тірі дәлелдерміз», - дейді Луиза.
Ақбота Асылбекова, ғалым-ботаник Луизамен бірге Қаратау қорығында жұмыс істейді.
Өз әріптестерінің ғылым мен табиғатты қорғаудағы маңызды жетістіктерін атай келе, Луиза Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесіндегі (ЕҚТА) ең өзекті мәселелер – білікті мамандар мен ғылыми кадрлардың тапшылығы және еңбекақының төмендігі туралы батыл айтады. Бұл факторлар жас мамандардың ғылымға және табиғатты қорғау секторына қызығушылығының төмендігінің негізгі себептерінің бірі болып табылады, бұл елдегі қорықтар мен ұлттық саябақтардың дамуына жақсы әсер етпейді.
ЕҚТА-да ғылымның дамуын «тежейтін» факторлардың біріне, Луиза ғылыми-зерттеу институттарының жоғары білікті мамандарын жұмысқа тартуға мүмкіндік беретін қосымша қаржыландырудың жоқтығын атайды.
«Табиғатты қорғау секторы мен ғылымның байланысы өте маңызды, сондықтан оны қолдау және дамыту қажет. Ғылыми институттардың мамандарымен және ғалымдарымен жұмыс істеу жабайы табиғатты зерттеу сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Алайда, ғылыми ұйымдар тікелей гранттық жобалар аясында жұмыс істейді, сондықтан ЕҚТА – да ғылымды жеткіліксіз қаржыландыру өзекті мәселе болып табылады», - дейді Луиза.
Луиза қиындықтарға қарамастан, қорықтағы жұмысын шын жүректен жақсы көреді, оны өз өмірінің маңызды ісі деп атайды. Табиғат аясында болу оған жұмысын мәнді демалыспен үйлестіруге мүмкіндік береді және Луизаны болашақ ұрпақтың игілігі үшін жаңа ғылыми жаңалықтарға шабыттандырады.
Қаратау қорығында 2004 жылдан бастап ғылыми-зерттеу қызметінің нәтижесінде омыртқасыз түрлердің 1.342 түрі анықталып, 16 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілді. Өсімдіктер арасында 1.221 түрі анықталды, оның 59 - ы Қызыл кітаптың соңғы басылымына енгізілді, Қазақстан-131 түрі эндемикалық, 85 түрі ежелгі жәдігерлер. Омыртқалы жануарлардың тізіміне 21 түрі кіреді, оның 3 түрі – Қаратау арқары, үнді жайрасы және тас сусары – ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Орнитофаунаға құстардың 126 түрі кіреді. Сирек және құрып кету қаупі төнген құстардың 12 түрі ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Қорықтың ихтиофаунасы 5 түрден тұрады. Қосмекенділердің 2 түрі бар, оның ішінде Певцов құрбақасы Қызыл кітапқа және бауырымен жорғалаушылардың 10 түрі бар, оның 1 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
